Ég er fædd árið 1972. Ég man því vel þau átök sem voru hér á 9. ára­tugnum um hval­veið­ar. Við vorum næstum öll í sama liði. Íslend­ingar voru sjálf­stæð þjóð, við höfðum nýlega staðið í svoköll­uðum þorska­stríðum og náð að færa út land­helg­ina í 200 mílur og við réðum þessu. Ég man meira að segja eftir að hafa farið með pabba að skoða hval­stöð­ina í Hval­firði á meðan verið var að gera að skepn­un­um.

Og hvað var svo sem svona merki­legt við þessa hvali? Við borð­uðum öll alls­konar dýra­af­urð­ir, það var bara órök­rétt til­finn­inga­semi að segja að hvalir væru eitt­hvað merki­legri en t.d. kindur eða kýr sem voru dag­lega á diskum lands­manna.

Heima hjá mér var stundum hval­kjöt á borðum en ég held að engum í fjöl­skyld­unni hafi fund­ist það sér­lega gott. Það var hins vegar ódýrt og for­eldrar mínir stundum blönk. Ég man eftir að hafa hlustað á mömmu og nágranna­konur ræða það yfir kaffi­bolla hvernig skást væri að elda hrefnu­kjöt, það átti að sjóða það í mjólk í minnst klukku­tíma til að ná úr því lýs­is­bragð­inu. Þá yrði það næstum ætt.

Þótt ég hafi alist upp við að hval­veiðar hafi verið réttur sjálf­stæðrar þjóðar hef ég ekki verið fylgj­andi þeim eftir að ég komst til vits og ára. Fyrir því eru svo margar ástæður að ég get varla talið þær. Hvalir voru í útrým­ing­ar­hættu, veið­arnar eru ómann­úð­leg­ar, hval­kjöt er allt að því óætt, kjöt af tann­hvölum er líka svo mengað og stút­fullt af þung­málmum að það er ekki talið öruggt til mann­eld­is. Orð­spor Íslands hefur beðið hnekki vegna veið­anna og íslenska þjóðin fær sjálf ekki eðli­legt afgjald af þess­ari auð­lind sinni, frekar en öðr­um. Veiði­gjald á hverja hrefnu rétt ríf­lega kr. 8.000 en ríf­lega 50.000 á hverja lang­reyði. Það sjá allir að þetta er gjöf en ekki gjald.

Sú ástæða sem mér finnst vega þyngst af öllum er þó lofslags­váin og það mik­il­væga hlut­verk sem hvalir og líf­fræði­legur fjöl­breyti­leiki sjávar spilar í föngun og förgun kolefn­is. Miðað við stóra sam­hengið og það sem er í húfi, jörðin sjálf hrein­lega, finnst mér furðu­lítið rætt um þau mál. Mér fannst ég verða að gera eitt­hvað þótt ég sé eng­inn sér­fræð­ingur og skrif­aði litla grein sem birt­ist í Kjarn­anum. Við­brögðin voru tvenns­konar eins og fyr­ir­sjá­an­legt var; fólk var ýmist sam­mála eða ósam­mála. Þau sem voru ósam­mála komu með gömlu rökin um að Íslend­ingar væru sjálf­stæð þjóð og að hval­veiðar væru hluti af menn­ingu okk­ar. Það finnst mér merki­legt og þess virði að skoða nán­ar. Eru hval­veiðar virki­lega órjúf­an­legur hluti af íslenskri menn­ingu?

Hval­veiðar hafa sann­ar­lega verið stund­aðar í sjónum í kringum landið öldum sam­an.

En ... ekki af Íslend­ing­um, til þess höfðu þeir enga burði lengst af og áttu hvorki skip né veið­ar­færi sem dugðu til. Hvala­af­urðir voru hins vegar nýttar – orðið „hval­reki“ er nán­ast sam­heiti fyrir happ­drætt­is­vinn­ing og lýsir ágæt­lega hvernig nýt­ingu hvala­af­urða bar yfir­leitt að.

Það voru hins vegar útlend­ingar sem veiddu hvali við Íslands­strendur öldum sam­an. Baskar, Hol­lend­ing­ar, Frakk­ar, Banda­ríkja­menn, Þjóð­verjar, Danir og Norð­menn veiddu hvali á Íslands­miðum og þró­uðu aðferðir til að drepa sem flest dýr með sem árang­urs­ríkustum hætti. Þegar leið á 19. öld­ina voru settar upp hval­veiði­stöðvar á nokkrum stöðum á Íslandi og á síð­ustu ára­tug­unum voru þær orðnar 14 tals­ins, allar í eigu og undir stjórn útlend­inga. Sóða­skap­ur­inn var mik­ill og rotn­andi hvala­skrokkum hent í fjörur lands­ins eftir að búið var að hirða allt nýti­legt af þeim. Tækninýj­ung­ar, svo sem hrað­skreið­ari skip og veið­ar­færi, ollu ofveiði og þrengdu mjög að hvala­stofn­un­um.

Það var ekki fyrr en 1897 sem íslenskt hval­veiði­fyr­ir­tæki var fyrst starf­rækt en það var lagt niður nokkrum árum síðar vegna þess að rekst­ur­inn bar sig ekki. Íslend­ingar reyndu ekki hval­veiðar aftur fyrr en tæpum fjöru­tíu árum síð­ar.

Íslend­ingar eru hins vegar frum­kvöðlar í hval­veiði­banni. Á meðan útlend­ingar sóp­uðu hér upp hvölum reyndu þeir af veikum mætti að hafa stjórn á starf­sem­inni. Strax árið 1886 voru hval­veiðar bann­aðar á sumrin innan 3 mílna lög­sög­unnar en það hafði lítil áhrif enda hægt að veiða utan við míl­urnar þrjár og draga afl­ann í næstu hval­veiði­stöð. Íslenskir sjó­menn voru almennt á móti hval­veiðum enda trufl­uðu þær aðrar veið­ar. Því var gerð önnur atlaga að hval­veiði­banni 1903 en það náð­ist ekki í gegn en árið 1913 bann­aði Alþingi hval­veiðar í 10 ár frá árinum 1915 og það bann var fram­lengt til 1928. Það liggur ekki endi­lega ljóst fyrir hvers vegna bannið var sett. Það kann að vera vegna erlends ágangs, meng­un­ar, nei­kvæðra áhrifa á fisk­veið­ar, ofveiði eða ein­fald­lega vegna þess að Íslend­ingar vildu sjálfir stunda veið­arn­ar. Þegar hval­veiðar hófust að nýju árið 1935 máttu bara íslenskir aðilar veiða hvali. Lítið var þó veitt framan af.

Það er svo ekki fyrr en 1948 sem fyr­ir­tækið Hvalur hf. byggir hval­veiði­stöð Í Hval­firði. Veiðar juk­ust jafnt og þétt og náðu senni­lega hámarki á 8. ára­tugn­um. Þá var megnið af kjöt­inu selt til Bret­lands og notað í mjöl til dýra­eld­is. Þær veiðar stóðu þar til Alþjóða­hval­veiði­ráðið bann­aði hval­veiðar í atvinnu­skyni 1986. Í fjögur ár þar á eftir veiddi Hvalur hf. 362 hvali í „vís­inda­skyn­i“. Eftir það féllu hval­veiðar niður og engir hvalir voru veiddir í íslenskri 200 mílna land­helgi frá 1990-2003.

Á þess­ari öld hefur þetta eina íslenska hval­veiði­fyr­ir­tæki sem hér hefur þrif­ist í gjör­vallri Íslands­sög­unni, Hvalur hf., fengið að veiða og veitt hund­ruð hvala bæði í svoköll­uðu „vís­inda­skyni“ og atvinnu­skyni og reynt að koma kjöt­inu í verð, þrátt fyrir litla sem enga eft­ir­spurn og að kann­anir sýni að meiri­hluti lands­manna styður ekki hval­veiðar og sífellt fleiri eru þeim mót­falln­ar.

Einn auð­kýf­ingur á hval­veiðum

Á Íslandi er einn maður að stunda þessar hval­veið­ar. Hann heitir Krist­ján Lofts­son og er auð­kýf­ing­ur. Til þess að hægt sé að veiða og vinna hvali þarf að gefa und­an­þágur frá reglu­gerðum um dýra­vel­ferð og holl­ustu­hætti við fram­leiðslu mat­væla. Almennt má t.d. ekki verka kjöt utandyra. Í ár má Krist­ján Lofts­son veiða 161 lang­reyði og 217 hrefnur en af því að hann veiddi ekki kvóta síð­asta árs bæt­ast við 32 lang­reyðar í við­bót. Sam­kvæmt reglu­gerð frá 2019 má þessi maður veiða hvali til árs­ins 2023 – þrátt fyrir að kvóta sé almennt ekki úthlutað nema eitt ár í senn.

Er þetta íslensk menn­ing? Kannski er léleg stjórn­sýsla, sér­reglur fyrir útvalda og einka­vina­væð­ing auð­linda hefð hér á landi en ég myndi ekki kalla það menn­ingu.

Og hval­veiðar eða neysla á hval­kjöti getur ekki talist íslensk menn­ing. Ef svo væri gætum við vænt­an­lega farið í hvaða mat­vöru­búð sem er og keypt hval­kjöt eins og hangi­kjöt eða kæstan hákarl.

Það er ekki svo. Ég veit ekki til þess að hval­kjöt fáist nema á einum veit­inga­stað á Íslandi og hvergi í mat­vöru­búð­um. Á allri 20. öld­inni – „gullöld“ íslenskra hval­veiða – veiddu Íslend­ingar bara hvali í 3-4 ára­tugi. Hval­veiðar voru hrein­lega bann­aðar framan af og það af Íslend­ingum sjálf­um.

Þegar ég var að alast upp á 8. og 9. ára­tug síð­ustu aldar – þeim tíma sem hval­veiðar stóðu sem hæst – við­gekkst ýmis­legt sem við skömm­umst okkar fyrir núna. Hug­takið lykla­barn var fundið upp um börn sem gengu sjálfala því for­eldrar þeirra voru í vinnu og engin var dag­vist­un­in. Börn fátækra, ein­stæðra mæðra voru tekin af þeim og sett á vöggu­stofur þar sem komið var í veg fyrir að þau mynd­uðu eðli­leg til­finn­inga­tengsl við aðrar mann­eskjur eða send út á land þar sem níðst var á þeim. Þeir sem voru öðru­vísi voru vistaðir á lok­uðum stofn­un­um. Það var reykt úti um allt, jafn­vel í barna­skólum og bíl­belti voru talin mann­rétt­inda­brot enda heftu þau frelsi fólks til að kasta sér út úr bílum á ögur­stundu. Ung­lingar héngu í sjoppum af því að það var eng­inn annar staður þar sem þeir gátu verið inni og flestir sem ég þekkti byrj­uðu að drekka í síð­asta lagi við ferm­ingu.

Ekk­ert af þessu er „ís­lensk menn­ing“. Hval­veiðar eru það ekki held­ur.

Höf­undur er rit­höf­und­ur.