Stefán Jón Haf­stein

85 ein­stak­lingar eiga helm­ing allra eigna í heim­in­um. Hvernig gerð­ist þetta, hvers vegna og hverjar eru afleið­ing­arn­ar? Þeir sem eru almennt tals­menn ójöfn­uðar virð­ast und­ar­lega hljóðir um þessa stöðu. Þá virð­ast fáir útskýra og verja þá stað­reynd að 1% íbúa jarðar á meira en 50% mann­kyns.

Fyrir skömmu var haldin alþjóð­legur blogg­dagur gegn ójöfn­uði.  Hér er minn skerf­ur:

Það má alveg færa rök fyrir ójöfn­uði. Það gerði leið­ara­höf­undur Frétta­blaðs­ins þegar hún tal­aði gegn auð­legð­ar­skatti á Íslandi því hann refs­aði fólki fyrir ráðeild og elju­semi. Þeir sem eru dug­leg­ir, frjó­ir, taka áhættu með eigið fé og skapa auð með því að vinna sjálfum sér og sam­fé­lag­inu gagn mega alveg bera meira úr býtum en við hin sem erum bara réttir og sléttir verka­menn í ald­in­garði drott­ins. Eða hrein­rækt­aðir let­ingj­ar. En hvar eru enda­mörk þess ójöfn­uðar sem er æski­legur eða verj­an­leg­ur?

Við erum komin langt út fyrir þau mörk.

En hvar eru enda­mörk þess ójöfn­uðar sem er æski­legur eða verj­an­leg­ur?Við erum komin langt út fyrir þau mörk.  

Um það eru lang flestir sam­mála sem telj­ast mark­tækir á alþjóð­legum ræðupöll­um: Alþjóða gjald­eyr­is­sjóð­ur­inn, Alþjóða­bank­inn, allir helstu leið­togar Vest­rænna ríkja með sjálfan höf­uð­paur heim­skap­ít­al­ism­ans í broddi: Obama Banda­ríkja­for­seta; fjár­afla­menn eins og Bill Gates, War­ren Buf­fet, hag­fræð­ingar eins og Jos­eph Stigliz og löng röð af minni spá­mönnum allt til nýjasta tískugúrús­ins í hag­fræð­inni: Thom­asar Picketty sem selur 700 blað­síðna doðr­ant gegn ójöfn­uði í tonna­tali.

Sjálfur varði ég sumr­inu í að skrifa um líf og störf fátæka fólks­ins og hef ekki kom­ist í að lesa Capi­tal in the 21. Cent­ury, eftir Picketty, en um hana hef ég les­ið. Eflaust ágæt bók þótt það sé ekki frum­leg nið­ur­staða að vít­is­vél fjár­málakap­ít­al­ism­ans feli í sér tor­tím­ing­ar­hvata.

Nýjasta heimskreppan sýnir eft­ir­minni­lega hve hættu­legur óheftur kap­ít­al­ismi er. Látum liggja milli hluta órétt­láta og ósann­gjarna nið­ur­stöðu, en hún er hættu­leg. Þessi frum­stæða vél sem á sér afar stutta sögu í stærra sam­hengi mann­legrar til­veru er blátt áfram lífs­hættu­leg.

Ég skal taka nokkur dæmi.

Ójöfn­uður vinnur gegn almanna­hags­mun­um: Ebóla-veiran sem nú gæti lagt af velli 1-2 millj­ónir manna áður en yfir lýkur er fyrst og fremst fátækt­ar­sjúk­dóm­ur. Hún verður aldrei að far­aldri á Vest­ur­löndum segja menn þótt einn og einn lendi í sótt­kví.  Hvers vegna?  Vegna þess að við eigum sjúkra­hús, lækna og hjúkr­un­ar­fólk og inn­viði sem stand­ast svona áhlaup, við erum hraust af góðu atlæti og búum að þekk­ingu. Við erum örugg í skjóli af því sem skatt­arnir okkar hafa borg­að. Í fátæku lönd­unum hefur ebóla grass­erað með upp­hlaupum hér og þar ára­tugum sam­an, strá­fellt fólk á ein­angr­uðum svæðum og hjaðnað svo. Nú vakna menn upp við það (þegar ríka fólkið byrjar að deyja) að lyfja­iðn­að­ur­inn í heim­inum hefur ekki fram­leitt lyf eða bólu­efni þótt það sé hægt. Hvers vegna? Vegna þess að það borgar sig ekki. Ójöfn­uður og fátækt hafa skapað for­sendur fyrir því að nú er öllum ógn­að, líka okk­ur. Það sem ,,borgar sig“ er frá­leit skilgrein­ing á því hvar vel­sæld fólks byrj­ar. Það sem ,,borgar sig ekki“ sam­kvæmt bók­haldi stór­fyr­ir­tækja má ekki ákvarða hver má lifa og hver deyja. Það hefði verið sam­fé­lags­lega skyn­sam­leg ákvörðun að þróa lyf við ebólu fyrir löngu, óháð gróða­von lyfja­fyr­ir­tækja. (Og þá ótalin sið­ferð­is­legu rökin gegn því að láta fólk hrynja niður unn­vörp­um).

Frá sjón­ar­hóli fátæka meiri­hlut­ans í heim­inum eru hinar einu sönnu öfgar sá lífs­stíll og græðgi sem auð­ræði elur af sér.  Og blasir við á öllum frétt­ar­ásum heims­ins allar stundir.

Ofur­fá­tækt  er ógn við frið: Rúm­lega millj­arður manna er hrein­lega á von­ar­völ og helm­ingur mann­kyns á nokkurn veg­inn ekki neitt.  Nú vita allir allt um alla – líka þeir fátæku sem horfa á vellyst­ingar auð­klíkunnar í heim­inum sem fóðrar fjár­málaf­ursta og mokar pen­ingum í hern­að­arma­sk­ínur sem þurfa enda­laus stríð til að við­halda sjálfum sér. Frétta­spuninn kallar þá ,,öfga­menn“ sem grípa til vopna en hvað kall­ast öfgarnar sem þeir berj­ast gegn? Frá sjón­ar­hóli fátæka meiri­hlut­ans í heim­inum eru hinar einu sönnu öfgar sá lífs­stíll og græðgi sem auð­ræði elur af sér.  Og blasir við á öllum frétt­ar­ásum heims­ins allar stund­ir.

Auð­ræði er ógn við lýð­ræði: Nýjasta fjár­málakreppan hefur ekki bara afhúpað mis­kunn­ar­leysi  hins óhefta kap­ít­al­isma, heldur botn­lausa spill­ingu og eitr­aða blöndu stjórn­mála, her­mála og fjár­mála. Í stóru og smáu blasir við hrein­ræktað sið­leysi sem þekkir engin tak­mörk frekar en græðgin sem lætur greipar sópa um heim­ili vest­rænna skatt­borg­ara til að kynda undir bál­inu. Banka­hrunið kost­aði hverja fjög­urra manna fjöl­skyldu á Íslandi 15 millj­ónir króna, hvers konar ok er það sem fjár­mála­el­ítan velti á vinn­andi fólk um allan hinn vest­ræna heim? Það er ok atvinnu­leys­is, verri heilsu, minna öryggis og sam­fé­lags­legrar sundr­ung­ar.  Full­trúi valds­stjórnar Kína í Hong Kong komst einkar vel að orði fyrir hönd yfir­stétta allra landa: ,,Fá­tæki meiri­hlut­inn má ekki ráða hverjir fara í fram­boð“ ...því það ógnar ,,við­skipta­hags­mun­um“. Gæti hafa verið Born in the USA.

Ójöfn­uður elur á spill­ing­u: Græðgi kann sér engin mörk, hvorki laga­leg né sið­leg.  Valda­hlut­föll raskast, vald­mörk fær­ast til, aðhaldið sem auð­kýf­ingar þurfa og erft­ir­litið með fjár­mála­vít­is­vél­inni hverfur inn í spill­ing­argímald. Sá sið­ferð­is­legi hástallur sem Vest­ur­lönd hreyktu sér á, að mörgu leyfi með réttu, er hrun­inn. Hvernig halda menn að það sé að tala fyrir gagn­sæi, eft­ir­liti og lögum í þró­un­ar­löndum þegar okkar eigin elítur vaða á skítugum skónum yfir allt það sem okkur var kennt að virða? Ójöfn­uður er ekki bara aðför að lífs­kjörum heldur atlaga að lífs­hug­sjón sem er und­ir­staða þess besta sem Vest­ur­lönd geta státað af.

Inn­viðir hrynja, sjúkra­hús, skól­ar, sam­göngu­kerf­i...und­ir­staða þessa alls voru þær póli­tísku og efna­hags­legu for­sendur sem breyttu valda­hlut­föllum á 20. öld alþýðu í hag

Ójöfn­uður ógnar vel­sæld: Í sögu­legu sam­hengi  er vest­ræna vel­ferð­ar­kerfið nú á brauð­fót­um. Milli­stétt­inn hélt að lof­orðið um æ stærri hlut af kök­unni myndi halda. Svo er ekki.  Þvert á móti - og hún er örvænt­ing­ar­full. Við sjáum það á Íslandi og alls staðar ann­ars stað­ar: Inn­viðir hrynja, sjúkra­hús, skól­ar, sam­göngu­kerf­i...und­ir­staða þessa alls voru þær póli­tísku og efna­hags­legu for­sendur sem breyttu valda­hlut­föllum á 20. öld alþýðu í hag: Það hlut­fall af þjóð­ar­fram­leiðslu sem fór til vel­ferð­ar­mála óx úr því að vera innan við 10% í að verða 25-30% í það minnsta. Þannig urðu vel­ferð­ar­ríkin til, þannig fékk milli­stéttin draum og þannig breytt­ust lífs­skil­yrði alþýð­u á Íslandi úr því að vera lífið sem Tryggvi Emils­son lýsti í Fátæku fólki í það að landið varð eitt af topp­ríkjum á vel­sæld­ar­vísi­tölu Sam­ein­uðu þjóð­anna. Auk­inn jöfn­uður bjó til vel­sæld.

Þessi for­múla gildir fyrir heim­inn allan alveg eins og hún gildir ennþá fyrir Ísland og þau lönd sem við berum okkur saman við og hafa náð lengst í vel­sæld. Það er í hróp­andi and­stöðu við þessa sögu­legu reynslu að ójöfn­uður vex, ekki aðeins innan vel stæðu ríkj­anna heldur einnig milli ríkja; auð­ræðið er alþjóð­legt og afleið­ing­arnar snerta alla.

Ójöfn­uður er ógn við allt sem okkur er kær­ast í sam­fé­lagi manna.

Stefán Jón Haf­stein er höf­undur nýút­kom­innar bókar sem heitir Afr­íka – ást við aðra sýn, og býður les­endum Kjarn­ans að grípa hér niður í einn kafla  sem fjallar um sama efni og að ofan.