Í síð­ustu tveimur greinum var fjallað um gjánna milli verka­lýðs­bar­átt­unnar eins og ég skil hana og þeirrar hug­mynda­fræði, vinnu­bragða og menn­ingar sem ráða ríkjum í Alþýðu­sam­bandi Íslands. Mörg dæmi voru rakin um það hvernig hug­mynda­fræði stétta­sam­vinnu hefur tekið öll völd innan ASÍ, á kostnað bar­áttu félags­fólks, sjálf­stæðis hreyf­ing­ar­innar útá­við og lýð­ræðis í innra starfi. Þessir stjórn­ar­hættir Alþýðu­sam­bands­ins eru þó ekki afurð af sér­stökum áherslu­breyt­ingum á þeim tíma sem ég hef starfað innan hreyf­ing­ar­inn­ar, þar sem Drífa Snæ­dal var við völd sem for­seti, heldur órofa fram­hald af því hlut­verki sem sam­bandið hefur tekið á sig síð­ustu 40 árin eða svo. Það er full ástæða til að rekja þessa sögu.

Í hinni miklu sjálfsævi­sögu­legu yfir­ferð sinni um sögu íslenskra sós­í­alista og vinstra­fólks sem Kjartan Ólafs­son fyrrum þing­maður skrif­aði og gaf út árið 2020, Draumar og veru­leiki, er að finna litla en áhuga­verða frá­sögn. Kjartan segir frá sam­tali sem hann átti við Eðvarð Sig­urðs­son, fyrrum for­mann Dags­brún­ar, árið 1980. Eðvarð var leið­togi verka­fólks í mörgum af hatrömm­ustu deilum 20. ald­ar­innar á Íslandi um lífs­kjör og póli­tík, og var komm­ún­isti eins og flestir sem á þeim tímum sýndu dug og þor. Efni sam­tals­ins milli hans og Kjart­ans var valið á nýjum for­seta Alþýðu­sam­bands­ins. Eðvarð, sem var þá sjálfur kom­inn á efri ár, trúði Kjart­ani fyrir áhyggjum sín­um. Eðvarð taldi að sam­bandið stæði frammi fyrir tveimur val­kostum í emb­ætti for­set­ans. Ann­ars vegar var kom til greina Guð­mundur J. Guð­munds­son þáver­andi for­maður Dags­brún­ar. Eðvarð hafði átt mikið og náið sam­starf við Guð­mund Jaka og raunar stutt hann til að taka við af sér í for­manns­emb­ætti Dags­brún­ar. 

Eðvarð vissi þó sem var, að Guð­mundur Jaki var fremur ístöðu­laus mað­ur, eins og kom ágæt­lega í ljós aðeins nokkrum árum seinna þegar upp komst að Guð­mundur hafði þegið sól­ar­landa­ferð að gjöf frá skipa­fé­lög­unum Eim­skip og Haf­skip, tveimur stærstu launa­greið­endum Dags­brún­ar­fé­laga. Um þessar hliðar á per­sónu Guð­mundar hefur Eðvarð án efa vitað allt. Hinn val­kost­ur­inn var Ásmundur Stef­áns­son, hag­fræð­ingur og fram­kvæmda­stjóri ASÍ. Ásmundur var þekktur fyrir vamm­leysi og dugn­að, en Eðvarð – skarp­skyggn marx­isti og þraut­reyndur í stétta­bar­átt­unni – vissi að Ásmundur yrði aldrei full­trúi verka­fólks heldur myndi ganga erinda sinnar eigin stétt­ar, hinnar vax­andi fag­mennta- og stjórn­enda­stétt­ar.

Bylt­ing mennta­fólks­ins

Ásmundur varð ofan á í kjör­inu um for­seta ASÍ árið 1980, sem mark­aði vatna­skil í sögu sam­bands­ins. Þetta var í fyrsta skipti sem maður úr röðum starfs­fólks og sér­fræð­inga, en ekki félags­fólks, vald­ist til æðsta félags­lega kjörna emb­ættis í heild­ar­sam­tökum íslensks verka­fólks. Eftir þetta tók ASÍ að fjar­lægj­ast mjög eig­in­lega verka­lýðs­bar­áttu. Sam­bandið tók þess í stað upp hug­mynda­fræði stétta­sam­vinnu undir leið­sögn ein­stak­linga úr röðum fag­mennta- og stjórn­enda­stétt­anna. Ég kýs að nota hug­takið „fag­mennta- og stjórn­enda­stétt” sem þýð­ing á hug­tak­inu “pro­fessiona­l-manager­ial class” (PMC) sem John og Bar­bara Ehren­reich smíð­uðu í rit­gerð frá árinu 1977, en til­efni rit­gerð­ar­innar voru vanga­veltur þeirra yfir vax­andi hlut mennt­aðs milli­stétt­ar­fólks innan þeirra hreyf­ingu sem sögu­lega hafa skil­greint sig sem málsvara verka­fólks. Nýleg bók Catherine Liu, Virtue Hoarders„, hefur fjallað um áfram­hald þess­arar þró­unar með gagn­rýnum hætti og alþekkt rit­gerð Thom­asar Piketty Brahmin Left vs. Merchant Right” frá 2018 er í raun um sama við­fangs­efni

Ég full­yrði að betra dæmi í íslensku sam­hengi um yfir­töku mennta­stétt­ar­innar á stofn­unum verka­fólks er ekki hægt að finna heldur en í Alþýðu­sam­bandi Íslands. Sú þróun varð mjög hröð og náði eins konar full­komnun aðeins tíu árum eftir spjall Eðvarðs og Kjart­ans með Þjóð­ar­sátt­ar-­samn­ing­unum árið 1990. Hag­fræði­mennt­aðir sér­fræð­ingar eins og Ásmundur og Þröstur Ólafs­son urðu hinir raun­veru­legu stjórn­endur íslensku verka­lýðs­hreyf­ing­ar­inn­ar. Það breytti engu þó svo að í emb­ætti for­seta ASÍ ættu næstu ára­tug­ina eftir að velj­ast í tvígang menn úr röðum félags­lega kjör­inna full­trúa, tré­smið­irnir Bene­dikt Dav­íðs­son og Grétar Þor­steins­son. Þeir réðu ekki, og það vissu all­ir. Mesta lífið í kjara­bar­áttu á íslenskum vinnu­mark­aði eftir 1980 var vel að merkja ekki hjá aðild­ar­fé­lögum ASÍ, heldur hjá BSRB og kenn­ur­um.

Vax­andi völd fag­mennta- og stjórn­enda­stétt­ar­inn­ar, þró­unin sem Eðvarð Sig­urðs­son sá fyrir og ótt­að­ist, voru því miður að miklu leyti á kostnað áhrifa hins almenna félags­fólks. Um leið urðu félags­lega kjörnu leið­tog­arnir atkvæða­minni og veik­lund­aðri. Trén­aðir for­menn duttu úr tengslum við bar­áttu félags­fólks og nutu þess í stað þæg­inda­lífs á góðum launum inni á skrif­stofum félag­anna. Vinn­an, sem nú fólst ein­göngu í rann­sóknum og skýrslu­gerð en ekki vinnu­staða­fundum eða und­ir­bún­ingi verk­falls­að­gerða, var unnin af hinum nýju herrum: sér­fræð­ingum úr röðum fag­mennta- og stjórn­enda­stétt­ar­innar sem sjálfir áttu hags­muni sína ekki undir sigrum í bar­áttu verka­fólks heldur árangri stétt­ar­fé­laga mennta­fólks svo sem BHMR sem síðar fékk heitið BHM..

Hringekjur valds­ins

Allan níunda og tíunda ára­tug­inn og fram yfir alda­mótin 2000 var vax­andi stétta­sam­vinna og trú á sér­fræð­inga­vald meg­in­stefið í áherslum Alþýðu­sam­band­ið. Áber­andi varð að þeir ein­stak­lingar sem bit­ust um for­ystu og ábyrgð innan Alþýðu­sam­bands­ins ílengd­ust þar ekki, heldur létu „hringekj­una“ sem lýst var hér að ofan aka sér um brautir fram­ans innan rík­is­stofn­ana og fyr­ir­tækja. Sem dæmi um þetta má nefna Ara Skúla­son, fram­kvæmda­stjóra ASÍ á árunum 1994-2001 sem bauð sig fram gegn Grét­ari Þor­steins­syni sitj­andi for­seta árið 2000, en end­aði svo sem yfir­maður við­skipta og hag­rann­sókna hjá Lands­bank­an­um. Ólafur Darri Andra­son var í 13 ár yfir­maður hag­deildar ASÍ, en gekk síðar í starf fram­kvæmda­stjóra fjár­mála­sviðs hjá Land­spít­al­an­um.

Aðrir fyrrum hag­fræð­ingar og lög­fræð­ingar ASÍ hafa endað í hátt­settum emb­ættum hjá Seðla­bank­an­um, Rík­is­sátta­semj­ara og víð­ar. Raunar hefur ótölu­legur fjöldi hag­fræð­inga starfað í skemmri tíma fyrir Alþýðu­sam­bandið á síð­ustu ára­tugum og farið með öll völd í stefnu­mótun sam­bands­ins, en nær allir sem einn síðar horfið til starfa fyrir stofn­anir og aðila sem vart geta talist banda­menn íslensks verka­fólks. Það væri sann­ar­lega verð­ugt verk­efni fyrir rann­sókn­ar­blaða­mann að taka saman tölur um það hversu margir af sér­fræð­ingum Alþýðu­sam­bands­ins á und­an­gengnum ára­tugum hafa endað í störfum fyrir atvinnu­rek­end­ur, stjórn­völd og launa­deildir hins opin­bera.

Sama hefur átt við um sér­fræð­inga hjá aðild­ar­fé­lögum sam­bands­ins. Þar má nefna sem dæmi Hörpu Ólafs­dóttur sem ráðin var í starf deild­ar­stjóra kjara­deildar Reykja­vík­ur­borg og um leið gerð að for­manni samn­inga­nefndar borg­ar­inn­ar, aðeins nokkrum vikum eftir að hún sagði upp störfum hjá Efl­ingu þegar ég tók við for­mennsku í félag­inu. Hún hafði þá starfað hjá Efl­ingu í 15 ár, m.a. sem for­stöðu­maður kjara­mála­sviðs Efl­ingar og helsti sér­fræð­ingur félags­ins í kjara­samn­ingum á opin­bera mark­aðn­um. Ekk­ert lát er á þess­ari þró­un, sem hefur nú byrjað að gera vart við sig hjá félags­lega kjörnum full­trú­um. Dæmi um það er þegar Guð­laug Líney Jóhanns­dóttir for­maður Flug­freyju­fé­lags Íslands á tímum mik­illa átaka við Icelandair flutti sig yfir borðið í júní 2022 og hóf störf sem deild­ar­stjóri launa­deildar flug­fé­lags­ins. 

Þegar Gylfi Arn­björns­son tók við emb­ætti for­seta ASÍ árið 2008 hafði hann áður gegnt stöðu hag­fræð­ings og fram­kvæmda­stjóra sam­bands­ins, rétt eins og Ásmundur Stef­áns­son. Upp­runi Gylfa í röðum fag­mennta- og stjórn­un­ar­stétt­ar­innar var því algjör­lega hrein­rækt­að­ur. Helsta keppi­kefli Gylfa í emb­ætti var að inn­leiða „nor­rænt vinnu­mark­aðs­mód­el“, öðru nafni Salek, sem ég hef komið inn á fyrri grein­um. Til upp­rifj­unar þá þýðir Salek-­mód­elið afnám verk­falls­réttar og sjálf­stæðs samn­ings­réttar stétt­ar­fé­laga og að launa­setn­ing allra hópa sem taka laun eftir kjara­samn­ingum er sett í hendur á mið­stýrðri nefnd sér­fræð­inga sem ákveður hvert  „svig­rúm­ið“ er til hækk­ana sem að sjálf­sögðu eru ávallt pró­sentu­hækk­anir sem við­halda ójöfn­uði. Salek-hug­mynda­fræðin er beint fram­hald af Þjóð­ar­sátt­ar-lík­an­inu, þar sem öll áhersla er á halda niðri launa­hækk­unum almenns launa­fólks í þeirri von að hærra laun­aðar stéttir sýni sama sjálf­saga og fórn­fýsi, þannig að hafa megi upp úr krafs­inu meiri stöð­ug­leika og aukn­ingu kaup­mátt­ar. 

Hug­myndin sem spilar stórt hlut­verk í Salek-hug­mynda­fræð­inni – að horfa á kaup­mátt launa fremur en nafn­launa­hækk­anir einum og sér – er að sjálf­sögðu ekki frá­leit, en raun­veru­leik­inn styður hins vegar ekki þá full­yrð­ingu að aðhald í launa­kröfum verka­lýðs­hreyf­ing­ar­innar leiði sjálf­krafa til auk­ins kaup­mátt­ar. Gögn sem Stefán Ólafs­son hefur tekið saman sýna að kaup­máttur launa­fólks jókst meira fyrir Þjóð­ar­sátt en eft­ir, en sú stað­reynd virð­ist ekki trufla átrúnað fag­mennta­stétt­anna á þau öfug­mæli að veiklun stétta­bar­átt­unnar leiði til betri kjara fyrir almennt launa­fólk.

Erind­is­lausir Evr­ópu­kratar

Salek-hug­mynda­fræðin rím­aði einnig við draum­sýn íslenskra hægri-sós­í­alde­mókrata og frjáls­lyndra miðju­manna, aðal­lega innan Sam­fylk­ing­ar­inn­ar, um inn­göngu lands­ins í Evr­ópu­sam­bandið og upp­töku evru. Hin frjáls­lynda miðja í íslenskum stjórn­málum trúir því að gjald­mið­ils-­skipti séu sér­stakt galdra­tæki í bar­átt­unni fyrir sam­fé­lags­legu rétt­læti jafn­vel þótt ekk­ert bendi til að lífs­kjör eða skipt­ing gæða sé betri í löndum Evru­væð­is­ins sam­an­borið við Ísland. Efna­hags­hrunið 2008, sem eins og áður var nefnt hafði mikil áhrif á mig og aðra leið­toga nýju verka­lýðs­hreyf­ing­ar­inn­ar, leiddi ekki til neinnar end­ur­skoð­unar á trúnni á Salek-hug­mynda­fræð­ina og teknókrat­ískar lausnir á borð við Evr­u-­upp­töku innan verka­lýðs­hreyf­ing­ar­inn­ar. For­ysta ASÍ hélt áfram ótrauð á sinni stétta­sam­vinn­u-braut, jafn­vel eftir að löngu varð aug­ljóst að íslenska yfir­stéttin virti að engu leyti skil­mála Þjóð­ar­sátt­ar­innar heldur nýtti sér einka­væð­ingar Dav­íðs-ár­anna og óheftan fjár­málakap­ít­al­isma í kjöl­farið til að skammta sér áður óþekkta hlut­deild af auði sam­fé­lags­ins með hræði­legum afleið­ing­um. Vinnu­mark­aðsórói átt­unda og níunda ára­tug­ar­ins, sem mikið var gert úr í stétta­sam­vinn­u-­mál­flutn­ingi ASÍ og ávallt sýndur í nei­kvæðu ljósi, bliknar í þeim sam­an­burði. Eigna- og tekju­ó­jöfn­uður meðal Íslend­inga jókst veru­lega á árunum eftir Þjóð­ar­sátt­ina, og öllum hömlum var á sama tíma hleypt af mark­aðsvæð­ingu hús­næð­is­mála sem aftur leiddi til gríð­ar­legrar lífs­gæða­skerð­ingar launa­fólks, ekki síst hinna tekju­lægstu.

Erind­is­leysi teknókratans Gylfa í emb­ætti for­seta ASÍ varð mörgum ljóst í Hrun­inu og Bús­á­halda­bylt­ing­unni 2008-2009. Fjar­vera hins nýkjörna for­seta ASÍ úr allri gagn­rýnni sam­fé­lags­um­ræðu um Hrunið varð strax mjög áber­andi og vand­ræða­leg. Þetta gaf til kynna að for­ysta verka­lýðs­hreyf­ing­ar­innar ofmat traust almenn­ings til stétta­sam­vinnu og sér­fræð­inga­veldis og van­mat til­vist þeirrar kröfu meðal íslensks almenn­ings að á land­inu ætti að vera starf­andi verka­lýðs­hreyf­ingin sem hefði bit, kjark og þor. Engar breyt­ingar voru þó gerðar í áherslum eða hug­mynda­fræði verka­lýðs­hreyf­ing­ar­innar eins og fyrr seg­ir, á meðan eldar log­uðu fyrir utan Alþing­is­húsið og nýjar hrær­ingar og hreyf­ingar mynd­uð­ust í sam­fé­lag­inu. Smátt og smátt varð Gylfi feikn­ar­lega óvin­sæll og traust til Alþýðu­sam­bands­ins mæld­ist sára­lítið í könn­unum - sem ASÍ lét gera en pass­aði að kæmu ekki fyrir almenn­ings­sjón­ir. Jafn­vel þótt ástand efnahagsmála skán­aði eftir því sem leið frá Hrun­inu þá var Alþýðu­sam­bandið alveg jafn óvin­sælt og í reynd æ umboðs­laus­ara eftir því sem þátt­taka félags­fólks í hreyf­ing­unni varð minni og minni.

Villi­götur Salek-hug­mynda­fræð­innar

Kjör mitt og Ragn­ars Þórs á árunum 2017-2018 sýndi þó fram á nokkuð sem fáir virt­ust hafa gert ráð fyr­ir: að til staðar væri ein­beittur vilji félags­manna í stærstu aðild­ar­fé­lögum ASÍ til breyt­inga og upp­stokk­un­ar. Salek-verk­efnið steytti einnig á skeri á þingi Alþýðu­sam­bands­ins árið 2016, ekki vegna skorts á vilja hjá fag­mennta- og sér­fræð­inga­stétt­unum sem ráða ríkjum í verka­lýðs­hreyf­ing­unni, heldur vegna skorts á lýð­ræð­is­legu umboði. Salek-hug­myndum Gylfa Arn­björns­sonar var hafnað á þing­inu í atkvæða­greiðslu.

Eins og hér hefur verið rætt þá er fylgi­spekt ASÍ við Salek-verk­efnið ein­stak­lega djúp. Svo djúp að verk­efnið hefur haldið áfram að ráða för þrátt fyrir afger­andi höfnun Salek-hug­mynda­fræð­inni á hverjum ein­asta félags­lega vett­vangi innan hreyf­ing­ar­innar sem hægt er að ímynda sér. Ótrú­leg­asta dæmið um það er sam­þykki Drífu Snæ­dal við hinu svo­kall­aða Græn­bók­ar-verk­efni, sem ég rakti í síð­ustu grein. 

En hvaðan sprettur þessi gríð­ar­lega mikli áhugi stjórn­valda og elítu fag­mennta- og stjórn­un­ar­stétt­ar­innar innan verka­lýðs­hreyf­ing­ar­innar á þessu verk­efni? Hvers vegna er áhug­inn ekki bund­inn við mál­pípur auð­valds­stétt­ar­innar eins og Þor­stein Víglunds­son sem reglu­lega stígur fram á rit­völl­inn til að mæra Salek? Ein ástæða er sú að sumir í for­ystu hreyf­ing­ar­innar trúa því í ein­lægni að kjara­málum almenn­ings sé best borgið undir slíku kerfi. Rökin fyrir þessu eru að sams konar kerfi virki vel á Norð­ur­lönd­un­um. Þar séu lífs­kjör með því besta sem þekk­ist í heim­in­um, verð­lag nokkuð stöðugt, kaup­máttur bæri­legur og vel­ferð­ar­kerfin stöndug. Það sé þess virði að fórna verk­falls­vopn­inu og dreif­stýrðu samn­ings­um­boði stétt­ar­fé­laga til að ná þessu fram. Þetta er rök sem vel er vert að hlusta á, en þau stand­ast samt sem áður ekki skoð­un. Aðstæður eru allt aðrar hér á landi en á Norð­ur­lönd­un­um. Hér eru vel­ferð­ar­kerfin veik­ari, eins og lesa má um í nýlegri grein­ingu Stef­áns Ólafs­son fyrir Kjara­f­réttir Efl­ingar. Hús­næð­is­mark­að­ur­inn er ekki studdur af öfl­ugum leigu­fé­lögum sem stjórnað er á félags­legum for­send­um. Vaxta­stig hús­næð­is­lána er miklu lægra. Fyrir íslenskt launa­fólk er því miklu erf­ið­ara að treysta á annað en þau laun og kjör sem um semst í kjara­samn­ing­um.

Sáttin sem aldrei varð

Þá er það enn fremur aug­ljóst að íslensku þjóð­fé­lagi mistókst algjör­lega að fram­kalla þá „sátt“ sem átti að fel­ast í hinni svoköll­uðu Þjóð­ar­sátt um 1990. Efri tekju­hópar virtu ekki með nokkru móti það aðhald í launa­setn­ingu sem þar átti að nást fram, og ýmist fundu sér eða voru afhentar af stjórn­völdum ýmsar und­an­bragða­leið­ir, til dæmis hið gjöf­ula kvóta­kerfi, til þess að auka tekjur sínar og gera það jafn­vel fram­hjá skatt­kerf­inu. Taum­laus græðg­is- og fjár­mála­væð­ing áranna eftir Þjóð­ar­sátt­ina end­aði með Hrun­inu og var mjög skýr vitn­is­burður um þá sjálftöku sem festi sig í sessi meðal hálauna- og valda­stétt­ar­inn­ar. Í ljósi þess að Salek átti að vera nátt­úru­legt fram­hald af Þjóð­ar­sátt­inni hlýtur þessi lær­dóm­ur, varð­andi óheil­indi auð­stétt­ar­innar gagn­vart hvers kyns sam­komu­lagi, að setja stórt strik í reikn­ing­inn. Í rétt­læt­ing­ar-orð­ræð­unni í kringum Salek er hins vegar aldrei fjallað um íslenska efna­hags­hrunið og ábyrgð­ar­leysi yfir­stétt­ar­inn­ar, hvað þá eðl­is­læga til­hneig­ingu kap­ít­al­ism­ans til ójafn­væg­is, bólu­mynd­unar og kreppu, heldur er sjónum ein­göngu beint að átökum íslensks vinnu­mark­aðar mörgum ára­tugum fyrr, líkt og kreppur og óstöð­ug­leiki heim­skap­ít­al­ism­ans í dag skýrist af verk­falls­gleði BSR­B-­fé­laga árið 1984.

Áhuga­vert er að lesa skýrsl­urnar sem hag­fræð­ing­ur­inn Steinar Holden útbjó fyrir aðila vinnu­mark­að­ar­ins til stuðn­ings Salek. Grunn­sann­indi varð­andi íslenskan vinnu­mark­að, sögu og þjóð­fé­lag eru norska hag­fræð­ingnum algjör­lega hul­in. Átak­an­leg­ast af öllu er þó tengsla­leysið við raun­veru­leika og vilja íslensks almenn­ings í kjöl­far efna­hags­hruns­ins 2008, en það virð­ist sem eng­inn hafi bent norska hag­fræð­ingnum á að í ástandi djúps van­trausts í garð allra stofn­ana, bæði á vinnu­mark­aði og hins opin­bera, væri það e.t.v. nokkuð á bratt­ann að sækja að sann­færa alla Íslend­inga á vinnu­mark­aði um ágæti þess að fara í stór­kost­lega áhættu­samt sam­fé­lags­legt til­rauna­verk­efni undir for­ystu þess­ara sömu stofn­ana.

Stéttin sem semur við sjálfa sig

En ástæð­urnar fyrir því mikla ást­fóstri sem leið­togar heild­ar­sam­taka launa­fólks – ASÍ, BSRB, BHM og KÍ – tóku við Salek-verk­efnið voru því miður ekki aðeins þær að for­ystu­fólk tryði, rang­lega en þó ef til vill í ein­lægni, að slíkt vinnu­mark­aðslíkan myndi bæta lífs­kjör allra. Aðrar ástæður spil­uðu inn í. Ein skýr­ing er sú að stórir hópar rík­is­starfs­manna, sér­stak­lega þeirra sem eru með með­al­tekjur og yfir, hafa á síð­ustu ára­tugum fengið að njóta mik­ils skiln­ings og íviln­ana í sam­skiptum við sína við­semj­endur í Fjár­mála­ráðu­neyt­inu. Hefur þetta gefið vel í aðra hönd, en með­al­laun rík­is­starfs­manna eru nú komin yfir 900 þús­und krónur á mán­uði sam­kvæmt opin­berum launa­gögn­um. Fyrir þess­ari laus­beisl­uðu launa­þróun hærra settra rík­is­starfs­manna er meðal ann­ars sú ofurein­falda ástæða að við­semj­endur þeirra – samn­inga­nefndir Reykja­vík­ur­borg­ar, Fjár­mála­ráðu­neyt­is­ins og ann­arra opin­berra stofn­ana – eru undir for­ystu ein­stak­linga sem koma úr þeirra eigin röð­um, það er að segja hátt­settra, mennt­aðra sér­fræð­inga á launum hjá rík­inu – launum sem við­kom­andi stétt­ar­fé­lag semur um! Kemur þar líka oft til sög­unar „hringekj­an“ sem minnst hefur verið á áður í þess­ari grein, en sem dæmi má nefna að Hall­dóra Frið­jóns­dóttir fyrrum for­maður BHM situr í samn­inga­nefnd fjár­mála­ráðu­neyt­is­ins sem fer með alla kjara­samn­inga­gerð rík­is­ins. Einn helsti samn­inga­maður Reykja­vík­ur­borgar er Birgir Björn Sig­ur­jóns­son sem gegndi ára­tugum saman stöðu sér­fræð­ings hjá BHM. Þarna er í raun um að ræða stétt sem semur við sjálfa sig.

Mikilvægt er að taka fram að ég er hér ekki að tala um rík­is­starfs­menn sem vinna í erf­iðum fram­línu­störfum og beinni snert­ingu við skjól­stæð­inga, sumir í slít­andi vakta­vinnu og aðrir við óboð­legt álag og und­ir­mönn­un, hvort sem þeir eru sér­fræði­mennt­aðir eða ekki. En það er líka mik­il­vægt að átta sig á því að ég er heldur ekki að tala um þá allra hæst laun­uðu rík­is­starfs­menn sem mikið hafa verið í umræð­unni. Kast­ljósi hefur sann­ar­lega oft verið beint að sjálftöku og launa­skriði hálaun­aðra emb­ætt­is­manna rík­is­ins sem áður heyrðu undir Kjara­ráð – alþing­is­manna, dóm­ara, for­stöðu­manna rík­is­stofn­ana o.s.frv. – en minna hefur farið fyrir þeim fjöl­breyttu leiðum til kjara­bóta sem ákveðnir hópar rík­is­starfs­manna hafa getað tryggt sér á síð­ustu árum fram­hjá mið­lægri kjara­samn­inga­gerð.

Laus­beisluð launa­kjör

Þá skiptir líka máli að launa­myndun hjá rík­inu hefur á síð­ustu árum orðið miklu dreif­stýrð­ari en áður var. Hefur þetta gerst í gegnum svo­kall­aða stofn­ana­samn­inga, þar sem fjár­veit­ingar til ein­stakra stofn­ana stýra því í hvaða launa­flokka störfin rað­ast hjá við­kom­andi stofn­un. Sama starfs­heitið getur þannig verið með mis­mun­andi launa­setn­ingu eftir því hjá hvaða rík­is­stofnun er unn­ið, og eru áhrifin af þessu aldrei til lækk­unar heldur ein­göngu til hækk­un­ar. Launa­setn­ing rík­is­starfs­manna fer því aðeins að litlu leyti eftir nið­ur­stöðum kjara­samn­inga, öfugt það sem mætti halda af umræð­unni. Þetta er ólíkt sveit­ar­fé­lög­unum þar sem sama launa­tafla er oft­ast bæði þakið og gólfið í launa­setn­ingu starfs­heitis hjá öllum sveit­ar­fé­lögum og vinnu­stöðum þeirra landið um kring. 

Þessi dreif­stýrða launa­setn­ing hjá rík­inu, þar sem launa­töflur mynda ekki lengur þak heldur aðeins gólf, er stað­reynd sem ekki hefur fengið mikla við­ur­kenn­ingu eða athygli í opin­berri umræðu um kjara­mál á Íslandi þó svo að rík­is­starfs­menn séu flestir hverjir vel með­vit­aðir um þetta. Hefur það svig­rúm sem þannig skap­ast verið nýtt, oft frjáls­lega og fjarri sviðs­ljós­inu, til að lyfta tak­mörk­unum á launa­setn­ingu sér­fræð­inga og stjórn­enda, miklu fremur en að þetta fyr­ir­komu­lag nýt­ist lág- og milli­tekju­fólki eða þeim sem erf­ið­ustu störfin vinna hjá rík­inu.

Leið þæg­ind­anna

Í stuttu máli þá hefur þetta fyr­ir­komu­lag leitt til þess að stétt­ar­fé­lög hærra laun­aðra rík­is­starfs­manna treysta vel sínum við­semj­end­um. Enda er auð­velt að við­halda sátt, sam­vinnu og sann­girni þegar hags­munir fara saman - sá sem fer fyrir samn­inga­nefnd rík­is­ins er í reynd að semja um sín eigin kjör! Hvers vegna að stunda bar­áttu, til að mynda verk­föll, þegar kjara­bæt­urnar fást nán­ast að gjöf? Í þessu sam­hengi verður svo auð­vitað að horfa á þann tak­mark­aða árangur sem opin­berir starfs­menn hafa haft upp úr krafs­inu þegar vissir hópar þeirra hafa ákveðið að láta sverfa til stáls með verk­falls­að­gerð­um. Þar hefur þeim mætt mikil fyr­ir­staða af hálfu rík­is­ins, laga­setn­ing og aðrar áskor­anir sem félögin hafa verið illa í stakk búin til að mæta. Skýrist það að tals­verðu leyti af minnk­aðri getu þess­ara félaga til að virkja félags­menn sína og treysta á þol­gæði þeirra og bar­áttu­hug - stétta­bar­átta og verkfalls­að­gerðir eru enda að verða gleymd þekk­ing hjá vel­flestum íslenskum stétt­ar­fé­lög­um. 

Lær­dómur opin­beru félag­anna er því nokkuð skýr: Hvers vegna ættu þau að standa vörð um verk­falls­rétt og sjálf­stætt samn­ings­um­boð, sem þau kunna ekki lengur að nýta sér og geta ekki virkjað félags­menn til, þegar miklu auð­veld­ara er að treysta ein­fald­lega á að stétt­ar­bræður þeirra hinum megin við samn­inga­borðið vinni með þeim í að upp­hugsa snjallar leiðir til launa­hækk­ana fram­hjá kjara­samn­ingum svo sem með stofn­ana­samn­ing­um, starfs­mati o.s.frv.? Þá bæt­ist einnig við að þessar stéttir eiga miklu mun auð­veld­ara með að bera traust til sér­fræð­ing­anna sem myndu „út­deila svig­rúm­inu“ sam­kvæmt Salek-lík­ani enda til­heyra þessir sér­fræð­ingar sjálfir stétt þeirra. Þessar freist­ingar eru tælandi, jafn­vel fyrir þær stéttir rík­is­starfs­manna sem eru síður lík­legar til að njóta skiln­ings innan samn­inga­nefnda rík­is­ins og myndu svo sann­ar­lega geta nýtt sér verk­falls­að­gerðir til hags­bóta, svo sem hjúkr­un­ar­fræð­inga og ljós­mæð­ur.

Fleiri ástæður eru fyrir því að ákveðnir hópar á vinnu­mark­aði og stétt­ar­fé­lög þeirra hafa orðið afhuga kjara­bar­áttu. Iðn­að­ar­menn og skrif­stofu­fólk af milli­stétt eru til dæmis í þeirri stöðu að launa­kjör þeirra taka ekki mikið mið að kjara­samn­ing­um. Þessir hópar eru á mark­aðs­launum sem mót­ast af fram­boði og eft­ir­spurn og hafa í gegnum árin getað treyst á að þensla í íslensku efna­hags­lífi tryggi stöðuga eft­ir­spurn eftir starfs­kröftum þeirra sem þau hafa getað nýtt til að ýta launum upp án þess að slíkt krefj­ist bind­ingar í kjara­samn­inga. Stétt­ar­fé­lög þess­ara hópa, líkt og félög rík­is­starfs­manna, hafa auk þess látið þá félags­legu vöðva visna sem gætu knúið fram kjara­bætur með rót­tæk­ari aðgerð­um, svo sem verk­föll­um. Hví ekki að gera það þegar leið þæg­ind­anna er greið­fær?

Stétta­stríð BHM við lág­launa­fólk

Ást­fóstur full­trúa mið- og hátekju­hópa innan heild­ar­sam­taka launa­fólks á bæði almenna og opin­bera mark­að­inum við Salek stafar því ekki af því að þeir telji að með kerf­inu sé hags­munum allra betur borg­ið. Ástæð­urnar eru miklu fremur þær að þessir full­trúar hafa áttað sig á því þeirra eigin sér­hags­muna­gæslu er nú þegar ágæt­lega borgið utan við mið­læga kjara­samn­ings­gerð – launa­töflur kjara­samn­inga rík­is­ins eru ekki þakið heldur aðeins gólfið sem stofn­ana­samn­ingar hlaða svo ofan á eins og hér hefur verið bent á. Auk þess sýnir reynslan að sam­fé­lags­um­ræðan og valda­stofn­anir sam­fé­lags­ins hafa fullan skiln­ing á því að hálaun­aðir rík­is­starfs­menn taki meira til sín en aðrir með sér­stökum íviln­un­um. Það vakti þannig enga almenna hneykslan þegar Þór­unn Svein­bjarn­ar­dóttir for­maður BHM samdi í skjóli nætur við fjár­mála­ráðu­neytið um að byggja inn sér­staka sveigju í launa­töflur banda­lags­ins til að tryggja að hækk­anir Lífs­kjara­samn­ings­ins myndu umbreyt­ast í pró­sentu­hækk­anir hjá hærra laun­uðum rík­is­starfs­mönn­um. Var líkt og fjár­mála­ráðu­neytið og BHM hefðu skyndi­lega gleymt því að Lífs­kjara­samn­ing­arnir gerðu ráð fyrir krónu­tölu­hækk­un­um. Á sama tíma voru lág­launa­konur í Efl­ingu tjarg­aðar og fiðr­aðar í opin­berri umræðu fyrir þá meintu sök að hlaup­ast undir merkjum mið­lægrar kjara­samn­inga­gerðar þegar þær kröfð­ust þess að Reykja­vík­ur­borg gerði þeim kleift að lifa af launum sín­um.

Í íslenskri umræðu­hefð tíðkast að draga fjöður yfir ágrein­ing og ólíka hags­muni. Það kom því hressi­lega á óvart þegar Frið­rik Jóns­son núver­andi for­maður BHM lýsti því yfir óvenju heið­ar­lega að hann vildi ekki láta „fórna á alt­ari” sínum stétt­ar­hags­munum fyrir lág­launa­fólk. Einnig var það óvenju­lega hrein­skilin tján­ing á hug­ar­heimi efri­stétt­ar-­mennta­fólks þegar BHM undir for­ystu Sam­fylk­ing­ar­kon­unnar Þór­unnar Svein­björns­dóttur lét gera sér­stök kynn­ing­ar­mynd­bönd um lág­launa­kon­una Önnu og mennta­kon­una Berg­lindi, þar sem ætl­unin var að sýna fram á hversu ósann­gjarnt íslenskt sam­fé­lag væri í garð mennta­fólks sam­an­borið við verka- og lág­launa­fólk. Mynd­band­ið, sem er frá 2017, má enn finna á Youtu­be-rás BHM og er sjón sögu rík­ari.

Eins og hér hefur verið rakið þá er saga Alþýðu­sam­bands­ins og ann­arra hreyf­inga launa­fólks síð­ustu 40 árin saga um jað­ar­setn­ingu verka­fólks og hags­muna þeirra innan sinna eigin hreyf­inga. Í þess­ari sögu hefur í hverju skrefi verið hlaðið undir hina ört vax­andi fag­mennta- og stjórn­enda­stétt. Ekki aðeins hefur ein­beitt og á köflum opin­ská stétta­bar­átta gegn hags­munum verka- og lág­launa­fólks verið rekin af félögum á borð við BHM, heldur hafa full­trúar stétt­ar­innar hreiðrað um sig í valda­mestu emb­ættum verka­lýðs­hreyf­ing­ar­innar og stjórna henni í raun í dag. Í dag er það nán­ast regla fremur en und­an­tekn­ing að for­menn í stærri félögum og sam­böndum komi úr röðum hátt­settra starfs­manna félag­anna. Sem dæmi má nefna að Sonja Ýr Þor­bergs­dóttir for­maður BSRB var áður lög­fræð­ingur sam­tak­anna. Þór­ar­inn Eyfjörð for­maður Sam­eykis var áður fram­kvæmda­stjóri sama félags. Dæmin af Ásmundi Stef­áns­syni og Gylfa Arn­björns­syni hafa áður verið nefnt – og vert er að minna á að leið Drífu Snæ­dal í for­seta­emb­ætti ASÍ var sú hin sama: úr starfi hátt­setts starfs­manns, í hennar til­viki starfi fram­kvæmda­stjóra Starfs­greina­sam­bands­ins. 

Ég hef í þessum greina­flokki nefnt dæmi um til­vik þar sem mennt­aðir sér­fræð­ingar og starfs­fólk innan Alþýðu­sam­bands­ins tóku fram fyrir hend­urnar á lýð­ræð­is­lega kjörnum leið­togum og vilja félags­fólks. Miklu fleiri dæmi um þetta mætti nefna og rýna, svo sem þegar starfs­fólk Alþýðu­sam­bands­ins bjó sér til sér­stakan „kvenna­vett­vang” sem hitt­ist á ráð­stefnu úti á landi fyrr á þessu ári. Vett­vangur þessi tók að senda frá sér álykt­anir til mið­stjórnar ASÍ um ýmis innri mál hreyf­ing­ar­innar og upp­nefndi bar­áttu lág­launa­kvenna í Efl­ingu „lág­vært tif”. Þegar ASÍ var beðið um að til­nefna full­trúa í nefnd for­sæt­is­ráðu­neyt­is­ins um „sögu­lega van­metin kvenna­störf” þá var sá full­trúi ekki úr röðum Efl­ing­ar­kvenna, sem höfðu þá nýlega rétt lokið við sögu­lega upp­reisn gegn lág­launa­stefnu Reykja­vík­ur­borgar og sveit­ar­fé­laga, heldur skip­aði Drífa Snæ­dal að sjálf­sögðu mennta­konu úr röðum starfs­fólks skrif­stofu sam­bands­ins.

Í fyrstu grein minni ræddi ég um það sem ég, Ragnar Þór Ing­ólfs­son og Vil­hjálmur Birg­is­son eigum sam­eig­in­legt. Við erum ekki aðeins „að­komu­fólk” í þeim skiln­ingi að vera ekki alin upp innan hinna mosa­vöxnu veggja hreyf­ing­ar­inn­ar, við erum líka aðkomu­fólk í þeim að við erum öll óbreytt félags­fólk en ekki mennt­aðir sér­fræð­ingar eða starfs­menn - við erum aðkomu­fólk í okkar eigin hreyf­ing­um, sorg­legt sem það er. Sú mikla óbeit og van­þóknun innan hreyf­ing­ar­innar sem okkur hefur mætt er á end­anum m.a. rekj­an­leg til þess að við höfum leyft okkur að tala skýrt, ákveðið og heið­ar­lega um þjóð­fé­lags­mál – hvort sem það er líf­eyr­is­sjóða­kerf­ið, Salek-hug­mynda­fræð­in, lág­launa­stefnan eða banka­kerfið – án þess að leita fyrst leyfis og bless­unar sér­fræð­inga. Einmitt þess vegna er mál­flutn­ingur okkur annar en hjá öðrum og íhalds­sam­ari leið­togum verka­lýðs­hreyf­ing­ar­inn­ar.

Að sjálf­sögðu þarf verka­lýðs­hreyf­ingin á öfl­ugum sér­fræð­ingum að halda og þarf að geta byggt mál­flutn­ing sinn á þekk­ingu, grein­ingu og rann­sókn­um. En á síð­ustu fjórum ára­tugum hafa þessi valda­hlut­föll hall­ast um of og í raun snú­ist algjör­lega á hvolf: félags­fólk í stétt­ar­fé­lögum verka­fólks eru orðin að þjónum fag­mennta- og stjórn­enda­stétt­ar­inn­ar, stéttar sem því miður hefur að stórum hluta ánetj­ast orð­ræðu for­yst­unnar um að menntun þeirra og önnur for­rétt­indi séu aldrei nægi­lega „metin til launa”. Eitt af því sem þarf að leysa til að verka­lýðs­hreyf­ingin losni úr yfir­stand­andi kreppu er að leið­rétta þennan við­snún­ing. Ég ræði í næstu grein um víð­ara sam­hengi þess­arar kreppu og enda grein­ina á til­lögum um hvernig Alþýðu­sam­bandið geti snúið sig út úr henni.

Höf­undur er for­maður Efl­ing­ar.