Umræða um kjara­mál lit­ast af alhæf­ing­ar­áráttu. Kollegar mín­ir, hag­fræð­ing­ar, eru ekki allir með hreinan skjöld í þeim efn­um. Þeir eru oft látnir bera vitni og aðrir apa eftir þeim eða byggja á því sem þeir segja full­yrð­ingar sem eru í besta falli hálf­sann­leik­ur. Launa­hækk­anir leiða til verð­bólgu, laun geta ekki hækkað umfram fram­leiðni, verð­bólga hækkar greiðslu­byrði lána o.fl. eru dæmi um slíkar alhæf­ing­ar. Þær geta verið réttar en þurfa ekki að vera það og eru það ekki nema við gefnar aðstæð­ur. Orð­ræða sem þessi er kækur hjá mörgum þeim sem gengið hafa á mála hjá hags­muna­að­ilum og fjár­mála­stofn­unum og dap­ur­legt hvað fag­mennska má sín lít­ils á móti hús­bónda­holl­ustu og seðl­um.

Afleið­ingar launa­hækk­ana

Tengsl launa og verð­bólgu eru flókn­ari en svo að þeim verði gerð skil með því að slá því föstu að hækki laun hækki verð­bólga einnig. Hagsagan er full af dæmum um ann­að. Kenni­setn­ingar um verð­lags­á­hrif launa­hækk­ana eru engin algild vís­indi. Hækki launa­kostn­aður við fram­leiðslu vöru eða þjón­ustu leiðir það því aðeins til hækk­unar á verð­inu að unnt sé að velta hækk­un­inni út í verð­lag­ið. Svo er ekki alltaf. Sé það ekki hægt verður annað undan að láta. Hagn­aður fram­leið­and­ans dregst sam­an, hann þarf að hag­ræða með því að draga úr kostn­aði eða hætta starf­semi, þ.e. ósam­keppn­is­hæf starf­semi leggst af.

Aðstæður hér á landi eru ekki þannig að launa­hækk­unum verði ætíð velt út í verð­lag­ið. Í sumum til­vikum er það svo en í öðrum ekki. Verð á flestri útflutn­ings­vöru, t.d. sjáv­ar­af­urð­um, er ekki hægt að hækka vegna auk­ins fram­leiðslu­kostn­að­ar. Hækkun launa í þeim geira mun því ekki leiða til verð­bólgu hér á landi og á það einnig við um aðrar útflutn­ings­greinar og inn­lenda starf­semi sem á í sam­keppni við inn­flutn­ing. Breyt­ingar á launum opin­berra starfs­manna hafa lítil tengsl við vöru­verð á mark­aði og ef þær eru í sam­ræmi við almennar launa­breyt­ingar þarf ekki skatta­breyt­ingar til að bera þær uppi.

Önnur kenn­ingin er sú að hækki laun auki það heild­ar­eft­ir­spurn og það leiði til verð­hækk­ana. Sitt­hvað er rétt í þessu. Hinn eft­ir­sótti hag­vöxtur felst jú í því að eft­ir­spurn og neysla auk­ist en vafa­samt er þó að skrifa breytta eft­ir­spurn og verð­hækk­anir á reikn­ing launa­breyt­inga einna. Þar kemur margt annað til svo sem fjár­fest­ingar og vextir en eins og kunn­ugt er beitir Seðla­bank­inn vöxtum til að tryggja að halda verð­lags­breyt­ingum í skorð­um.

Greiðslu­geta og fram­leiðni

Oft heyr­ist það að kröfur um launa­hækk­anir séu umfram greiðslu­getu atvinnu­lífs­ins. Þótt það geti vissu­lega átt við um ein­stök fyr­ir­tæki er alhæf­ing sem þessi röng. Afkoma og greiðslu­geta fyr­ir­tækja er mis­mik­il. Það er t.d. ljóst að fyr­ir­tæki í sjáv­ar­út­vegi, a.m.k. þau stóru, geta auð­veld­lega tekið á sig miklar launa­hækk­an­ir. Hið sama á við um álfyr­ir­tækin og fleiri fyr­ir­tæki sem notið hafa góðs af veik­ingu krón­unnar á und­an­förnum árum. Innan mark­aðs­hag­fræð­innar kenn­ingin sú að verð­lag, þ.m.t. verð á vinnu, eigi að laga sig að mis­mun­andi greiðslu­getu fyr­ir­tækja. Krafa SA um sam­ræmt göngu­lag allra atvinnu­rek­enda gengur þvert á kenn­ingar mark­að­hag­fræð­innar og er gott dæmi um það að hug­mynda­fræði er hent fyrir borð þegar hags­munir eru í húfi.

Vin­sæl rök­semd er einnig að fram­leiðni á Íslandi sé ekki nægi­leg. Fram­leiðni­hug­takið er tamt hag­mæli­tæknum og póli­tíkusum en þjóð­hag­fræð­ingar forð­ast að nota hug­takið í svo víð­tækum skiln­ingi. Fram­leiðni er tækni­legt hug­tak sem hægt er að nota til að bera saman afköst við sam­bæri­legar aðstæð­ur. Fram­leiðni hefur almennt farið vax­andi í fram­leiðslu­starf­semi vegna tækni­fram­fara eða betra vinnu­afls en það á ekki við í sama mæli eða alls ekki í þjón­ustu­starf­semi þar sem fram­farir liggja einatt í því að nota dýr­ari búnað eða meiri mann­afla svo sem í heil­brigð­is­þjón­ustu og ýmissi félags­legri þjón­ustu.

Breyt­ing á fram­leiðni, sem mæld er í fjár­hagsein­ing­um, stafar ekki ein­göngu af breyt­ingum á afköstum tækja og manna. Hún ræðst ekki síður af þáttum sem hafa ekk­ert með fram­leiðni að gera. Dæmi um það er íslenskur sjáv­ar­út­vegur þar sem tekjur hafa vaxið langt umfram breyt­ingar á aðföngum í mann­afla og bún­aði. Ástæðan er geng­is­fall krón­unnar og verð­breyt­ingar á erlendum mark­aði fyrir fiskaf­urð­ir.

Verð­bólgan

Verð­bólgu­grýlan er áhrifa­mik­il. Um verð­bólg­una má margt segja, m.a. að hún er ekki alvond eða jafn­vel nauð­syn­leg sé hún hóf­leg. Nafn­verð, þ.m.t. laun fyrir vinnu, breyt­ist ógjarnan til lækk­un­ar. Verð­bólga hjálpar því til að skapa jafn­vægi á mark­aði með breyttum raun­verðum í sam­ræmi við eft­ir­spurn og fram­boð á vöru, þjón­ustu og vinnu á hverjum tíma. Hún hjálpar til að sía út þau fyr­ir­tæki og starf­semi sem ekki á sér starfs­grund­völl og skapa pláss fyrir ný. Of mikil verð­bólga er hins vegar ekki af hinu góða. Með­al­veg­ur­inn er vand­rat­aður en vafa­samt er hvort svo lág verð­bólga sem verið hefur hér á síð­ustu miss­erum sé væn­leg þegar til lengdar læt­ur.

Verð­bólgu­váin er oft útmáluð með að slá upp hækkun á skuldum heim­il­anna sem afleið­ingu af verð­bólgu. Hvert pró­sentu­stig, sama hvernig til kom­ið, er umreiknað í breyt­ingu á höf­uð­stóli lána en ekk­ert skeytt um raun­breyt­ingu á greiðslu­byrði. Það sem skiptir þó máli í þessu efni er hvort hækkar meira verð­lagið eða laun­in. Þótt svokölluð “leið­rétt­ing” sé rang­nefni eru upp­hróp­anir um að verð­bólgan éti hana upp rang­ar. Hafi greiðslu­byrði af lánum lækkað helst sú raun­lækkun óháð verð­lags­breyt­ingum af sökum launa­breyt­inga.

Skipt­ing þjóð­ar­tekna

Þessi atriði sem minnst hefur verið á, verð­lags­á­hrif launa, fram­leiðni og verð­bólga hafa öll ein­hver tengsl við launabreyt­ingar en því er víðs­fjarri að þau tengsl séu jafn ein­föld og og af er lát­ið. Við mat á hug­myndum um launa­breyt­ingar er fjöl­margt annað sem skiptir meira máli. Í kjara­samn­ingum og öðrum ákvörð­unum sem snerta kjör almenn­ings er ekki tek­ist á um skipt­ingu á fyr­ir­fram gef­inni launa­summu. Það sem meiru varð­ar  er skipt­ing þjóð­ar­tekna á milli fram­leiðslu­þátt­anna (vinnu, fjár­magns og auð­linda), tekju­skipt­ingin í sam­fé­lag­inu, staða sam­neyslu og dreif­ing skatt­byrði.

Skipt­ingin á milli fram­leiðslu­þátt­anna breyt­ist í tím­ans rás af ýmsum ástæðum og hefur breytst veru­lega á síð­ustu árum. Sam­kvæmt þjóð­hags­reikn­ingum Hag­stofu Ísland hefur hlut­fall launa ann­ars vegar og rekstr­ar­af­gangs (safn­heiti fjár­magnstekna af öllum toga og auð­lindaarðs) hins vegar þró­ast eins og sjá má af með­fylgj­andi línu­riti fyrir árin 2000 til 2014, sem jafn­framt sýnir leitni­lín­urn­ar.

Hlut­fall launa og tengdra gjalda af þátta­tekjum hefur farið lækk­andi á þessum 15 árum. Hlut­fall launa var nálægt 63% á árunum fyrir 2006 en hefur verið undir 60% á síð­ustu árum. Áhrif hruns­ins eru auðsæ og ljóst að afleið­ingar þess komu meira niður á launa­tekjum en tekjum af fjár­magni. Þótt hlut­fall launa hafi eitt­hvað hækkað er það þó enn veru­lega lægra en það fyrir hrun.

Hver svo sem er skýr­ingin á breyttum hlut­föllum er ljóst að sem hlut­fall af þjóð­ar­tekjum eru laun nú 3-4% lægri en þau voru fyrir 10 til 15 árum. Það þýðir að það eru 50 til 70 millj­örðum króna minna til skipta milli þeirra sem hafa fram­færi sitt af launa­tekjum en verið hefði að óbreyttu hlut­falli. Hluti þess­arar breyt­ingar eru áhrif af geng­is­falli íslensku krón­unnar á sjáv­ar­út­veg þar sem tekjur hans í íslensku krónum hafa á fáum árum vaxið um 80 til 100 millj­arða króna. Um helm­ingur þeirrar fjár­hæðar eða 40 til 50 millj­arðar króna er auk­inn hagn­aður fyr­ir­tækj­anna. Mis­skipt­ing arðs af sam­eign­in­legri auð­lind þjóð­ar­innar hefur þannig áhrif á skipt­ingu þjóð­ar­tekna milli vinnu­afls og rekstr­ar­hagn­að­ar.

Ójöfn­uður launa­tekna og mis­skipt­ing auðs

Það er ekki bara það að hluti launa­tekna af þjóð­ar­tekjum hafi farið minnk­andi. Ójöfn­uður í skipt­ingu launa­tekna hefur einnig farið vax­andi. Sú þróun var ör á árunum fyrir hrun og eftir stutt hlé í kjöl­far þess er hún hafin á ný. Frá árinu 2010 til 2012 hækk­aði tekju­skatt­stofn hjóna og sam­býl­is­fólks að með­al­tali um 14,7%. Í öllum tekju­fimmt­ungum var hækk­unin á bil­inu 13 - 14,5% nema í þeim efsta þar sem hún var um 17%. Sá hópur jók þar með hlut­deild sína í launa­tekjum á meðan lægri tekju­fimmt­ungar misstu nokkuð eins og myndin sýn­ir.

Eignum á Íslandi er mis­skipt og hefur sú mis­skipt­ing farið vax­andi. Eign almenn­ings er að mestu í íbúð­ar­hús­næði. Atvinnu­eign­ir, félög og pen­inga­legar eignir eru að mestu í höndum til­tölu­lega fámenns hóps (Hluti líf­eyr­is­sjóða í eignum af þessu tagi er samt nokk­ur). Tekjur af þessum eign­um, þ.e. fjár­magnstekjur í ein­hverju formi, renna til þessa litla hóps. Sam­þjöppun eign­ar­halds er þannig ávísun á ójöfnuð í tekju­skipt­ingu í sam­fé­lag­inu.

Aðgerðir stjórn­valda

Tekju­skipt­ing á Íslandi er að þró­ast til verri veg­ar. Tekjur af fjár­magni eru orðnar stærri hluti þátta­tekna en áður var. Við það bæt­ist að ójöfn­uður í skipt­ingu launa­tekna hefur líka auk­ist. Það sem er til skipta á milli þeirra sem hafa við­ur­væri af vinnu, sem launuð er skv. kjara­samn­ingum verður þannig æ minni  hluti þjóð­ar­tekn­anna.

Stjórn­völd hafa á síð­ustu árum aukið áhrifin af þess­ari þróun með skatta­stefnu sinni. Flestar breyt­ingar á sköttum síð­ustu tvö ár hafa verið í þágu þess hóps sem fengið hafði æ stærri hluta þjóð­ar­tekna. Þær skatta­lækk­anir nema tugum millj­arða. Veiði­gjöld eru 20 - 30 millj­örðum króna lægri en þau hefðu verið að óbreyttum lögum um þau, afnám auð­legð­ar­skatts lækk­aði skatt­greiðslur tekju­hæstu ein­stak­linga sam­fé­lags­ins um 10 - 15 millj­arða króna og tekju­skattar á sjálf­stætt starf­andi (gagn­ast m.a. slita­stjórnum og hátt metnum laga­ref­um) voru lækk­að­ir. Þessu til við­bótar hafa skattar á orku­sölu til stór­iðju­vera verið lagðir af og horft er með aðgerð­ar­leysi á þau flytja stóran hluta af arði af raf­orku­vinnslu skatt­frjálsan úr landi.

Til við­bótar við 50 - 70 millj­arða króna aukna hlut­deild í skipt­ingu þjóð­ar­tekna hafi tekju- og eigna­hæstu hópar í þjóð­fé­lag­inu fengið íviln­anir hjá stjórn­völdum á síð­ustu árum sem hafa  aukið ráð­stöf­un­ar­tekjur þeirra um varla minna en 40 - 50 millj­arða króna. Aðrir í sam­fé­lag­inu hafa þannig farið á mis við tekjur og tekið á sig auknar byrðar í formi lægri launa, hærri skatt­byrði og lélegri sam­fé­lags­þjón­ustu en ella hefði ver­ið. Það er ekki undr­un­ar­efni að ófrið­lega horfi á vinnu­mark­aði. Sér­hags­muna­öflin virð­ast stað­föst í því að halda fengnum hlut og setja sig gegn breyt­ingu sem rétt geta hlut almen­ings. Á vett­vangi stjórn­mál­anna hefur verið slegið skjald­borg um þá sem fénýta auð­lindir þjóð­ar­innar í eigin þágu og íviln­anir veittar hátekju­hóp­un­um.

Grund­vall­ar­breyt­inga er þörf

Það er ekki líklegt að þess­ari stöðu verði snúið til betri vegar við samn­inga­borðið. Það þarf einnig meira til en hefðbundið krukk í tekju­skatts­kerfið eða kanínur úr töfra­hatti húsnæðismálaráðherra. Það sem þarf eru pólitísk úrræði sem taka á und­ir­liggj­andi þróun til auk­ins ójafnaðar, stöðvar hana og gera það að verkum að almenn­ingur í land­inu fái notið þeirra verðmæta sem verða til hér á landi, beint í starfskjörum sínum eða með því að þau standi undir sam­eig­in­legum útgjöldum. Um leiðir í því efni verður fjallað í fram­halds­grein.