Fnjóska­dalur er glæsi­legur dalur með marg­breyti­legu umhverfi. Um dal­inn rennur ein lengsta og vatns­mesta dragá lands­ins og heitir Fnjóská eftir feysknum trjá­bolum sem trú­lega hafa legið á bökkum hennar þegar menn komu fyrst í dal­inn. Margar sætar æskuminn­ingar á ég frá því þegar ekið var gamla Vaðla­heið­ar­veg­inn á sumrin á leið til ætt­ingja í Reykja­dal. Þá dáðumst við að Vagla­skógi ofan úr Vaðla­heiði en ég fékk að heyra líka að eitt sinn fyrir ekki svo löngu hefði mynd­ar­legur birki­skógur teygt sig yfir hjá Hálsi og inn í Ljósa­vatns­skarð. Menn­irnir hefðu eytt skóg­inum með sauð­fjár­beit og skóg­ar­höggi. Á þessum árum var Vagla­skógur afmark­aður í land­inu og eins skóg­arnir innar í daln­um. Ekki sáust tré utan þess­ara skóga nema kannski lít­ils háttar heima við bæi. Um dag­inn var ég í Fnjóska­dal og dásam­aði með ferða­fé­lögum mínum allan þann skóg sem nú breið­ist út um dal­inn báðum megin árinnar þökk sé minnk­andi beit og hlýjum sumr­um. Svona er þetta orðið víða á lág­lendi Íslands. Birki­skógar lands­ins breið­ast víða hratt út og nýjar tölur um útbreiðslu birki­­skóg­anna verða birtar í haust eða vet­ur. Eft­ir­tekt­ar­vert er að aka um Bárð­ar­dal líka. Þar er birkið í mik­illi sókn enda búskapur orð­inn æði lít­ill í dalnum miðað við það sem áður var. Í hlíð­inni ofan við bæinn Hlíð­skóga var ekk­ert birki þegar sauð­fjár­bú­skap var hætt þar fyrir rúmum ára­tug. Nú er að verða ill­fært þar um fyrir birk­inu. Það hefur beðið í sverð­inum og rokið upp þegar beit­inni linnti. Dæmin eru víða um land.

Skóg­rækt er ein af leið­unum

Í vefritið Kjarn­ann 3. júlí skrifar Snorri Bald­urs­son, líf­fræð­ingur og stjórn­andi hjá Vatna­jök­uls­þjóð­garði, og gagn­rýnir frétt Rík­is­út­varps­ins með fyr­ir­sögn­inni „Hægt að ná mark­miðum með skóg­rækt“. Í frétt­inni var rætt við Arnór Snorra­son, skóg­fræð­ing á Rann­sókna­stöð skóg­rækt­ar, Mógilsá. Fram kom að ná mætti með skóg­rækt veru­legum hluta þeirra mark­miða sem Íslend­ingar hafa nú sett sér um kolefn­is­bind­ingu.

Snorri gagn­rýnir að ekki skyldi minnst á aðra mögu­leika en skóg­rækt í frétt­inni, svo sem að draga mætti úr koltví­sýr­ingslosun frá sam­göngu­tækjum og iðn­aði. Í frétt­inni var skóg­rækt til umfjöll­unar en ekki sam­göngur eða iðn­að­ur. Ekki var því haldið fram að skóg­rækt ætti að vera eina leiðin að þessu kolefn­is­mark­miði Íslend­inga heldur að hún væri áhrifa­rík leið sem vert væri að fara. Sömu­leiðis tal­aði Arnór um að eftir hrun hefðu fram­lög til skóg­ræktar á Íslandi dreg­ist saman um helm­ing, sem er alveg rétt. Miðað við núver­andi fram­lög til skóg­ræktar er sýnt að mark­mið þau sem sett voru í lögum um lands­hluta­verk­efni í skóg­rækt, að klæða 5% lág­lendis undir 400 metrum skógi á 40 árum, nást ekki að óbreyttu. Í Eyja­firði innan Akur­eyr­ar, að landi Akur­eyr­ar­bæjar með­töldu, er skóg­ar­þekja nú 4,5% og þykir engum of mik­ill skóg­ur.

Verðum að minnka losun en líka að binda

Jafn­vel þótt skóg­rækt­ar­fólk tali fyrir því að ræktun hrað­­vax­inna og hávax­inna trjá­teg­unda sé væn­leg leið til kolefn­is­bind­ingar þýðir það ekki að skóg­rækt­ar­fólki finn­ist þar með að kolefn­is­vand­inn sé leyst­ur. Það þýðir ekki heldur að þar með sé skóg­rækt­ar­fólk á móti nátt­úr­legri útbreiðslu birk­is. Síður en svo, því nóg land er fyrir hvort tveggja. Að sjálf­sögðu verður líka að draga úr útblæstri gróð­ur­húsa­­loft­teg­unda og það mun hraðar en gert hefur verið hingað til. Það hefur þó reynst þjóðum heims erfitt öðru­vísi en að því fylgi einnig sam­dráttur í efna­hags­líf­inu. Svo gleym­ist gjarnan allt það kolefni sem hefur verið losað út í and­rúms­loftið frá iðn­bylt­ingu, raunar allt frá því að menn fóru að ryðja skóg til land­bún­aðar fyrir þús­undum ára. Í verstu til­fell­unum varð landið að eyði­mörk og þá losn­aði enn meira kolefni. Við verðum að binda sem mest við getum af því kolefni sem þegar hefur verið losað jafn­hliða því sem við drögum úr losun okkar nú og í fram­tíð­inni. Skóg­rækt er öflug leið til þess. Íslend­ingar eiga mikið land sem nýta má til nytja­skóg­ræktar án þess að það komi niður á annarri land­nýt­ingu eins og hefð­bundnum land­bún­aði og ferða­mennsku eða setji nátt­úru­vernd­ar­svæði í hættu.

[em­bed]htt­p://issu­u.com/kjarn­inn/docs/2014_07_17/57[/em­bed]

25%, lítið eða mik­ið?

Í grein sinni í Kjarn­anum notar Snorri Bald­urs­son atviks­orðið „að­eins“ um þá kolefn­is­bind­ingu sem næst í gróð­ur­settum nýskógum á Íslandi árið 2020 ef fram fer sem horf­ir. Töl­urnar eru úr skýrslu sér­fræð­inga sem unnin var fyrir umhverf­is­ráðu­neytið 2009. Þetta „að­eins“ sam­svarar þó 25 pró­sentum nauð­syn­legs sam­dráttar í kolefn­islos­un. Sjálfur myndi ég nota um þetta orð eins og „tals­vert“ eða jafn­vel „mik­ið“. Bind­ingin nemur 220.000 tonnum og í þessu felst að ef við hefðum verið fjór­falt dug­legri að rækta skóg hefðum við náð að binda kolefni sem nam öllum þeim sam­drætti sem við tókum á okk­ur.

Rétt er hjá Snorra að skóg­rækt er aðeins ein þeirra leiða sem unnt er að beita í bar­átt­unni gegn auknu hlut­falli gróð­ur­húsa­­lofts í loft­hjúpi jarð­ar­inn­ar. Hann nefnir end­ur­heimt vot­lendis og enn sé hverf­andi lítið gert af því. Hægt sé að bleyta upp í fjórð­ungi fram­ræsts lands á allra næstu árum án þess að það komi niður á land­bún­aði. Þar með megi draga úr losun sem nemur 400.000 kolefn­istonnum en þá á Snorri vænt­an­lega við koltví­sýr­ing. Með þessu sé hægt að upp­fylla helm­ing Kyoto-­mark­miðs­ins árið 2020. Þetta hljómar vissu­lega vel en á það má benda að megnið af fram­ræstu landi hér­lendis sem ekki hefur verið breytt í tún er nú notað til beitar og er með öðrum orðum í notkun í land­bún­aði. Óvíst er að land­eig­end­ur, sem víða eru margir um sömu mýr­ina, vilji þetta. Ef bleytt er upp í fram­ræstu landi minnkar sá gróður sem nýt­ist skepn­um. Einnig má benda á að bind­ing gróð­ur­húsa­loft­teg­unda með mýr­ar­bleyt­ingu er mjög óör­ugg aðferð og illa þekkt. Jafn­framt virð­ist lít­ill áhugi vera á því hjá land­eig­endum að bleyta upp mýr­ar. Fáir brugð­ust við ákalli um slíkt fyrir nokkrum árum þótt vel heppnuð dæmi megi nefna eins og Gauks­mýr­ar­tjörn í Lína­kra­dal.

Nýtt ár kemur eftir árið 2020 og áfram streymir enda­laust. Hvort mark­mið um sam­drátt og bind­ingu nást fyrir 2020 verður að koma í ljós en við þurfum að halda áfram. Með því að rækta skóg lítum við lengra fram á veg­inn. Tré sem ekki er gróð­ur­sett bindur ekki kolefni. Ef flóð verður og kjall­ar­inn minn fyllist af vatni þarf ég ekki bara að stöðva rennslið inn í kjall­ar­ann. Ég þarf líka að dæla upp úr hon­um. Snorri segir að for­varnir séu yfir­leitt betri en lækn­ing en hér duga ekki for­varnir ein­ar. Kolefn­islosun í heim­inum mun drag­ast saman á end­anum en vegna þess að það ger­ist allt of hægt verðum við að dæla upp úr kjall­ar­anum líka og binda kolefni. Það geta trén gert. Meiri útbreiðsla skóga á jörð­inni getur læknað jörð­ina.

Nátt­úru­arfur og óspillt nátt­úra

Snorri vitnar í fræga grein sem Hall­dór Lax­ness birti á gaml­árs­dag 1970 undir heit­inu „Hern­að­ur­inn gegn land­in­u“. En Hall­dór gagn­rýndi líka í grein­inni það skrum sem fælist í þeirri ímynd að á Íslandi „gefi að líta óspilta nátt­úru“. Af þeim orðum Hall­dórs að Íslandi hafi verið „spilt á umliðnum öldum sam­tímis því að Evr­ópa hefur verið ræktuð upp“ má heldur ekki greina nokkra andúð hans á ræktun lands­ins: „Af öfug­mæl­a­nátt­úru sem íslend­íngum er lagin kapp­kosta sumir okkar nú að boða þá kenníngu innan lands og utan, einkum og sér­ílagi þó í ferða­aug­lýs­ingum og öðrum fróð­leik handa útlend­íng­um, að Ísland sé svo landa að þar gefi á að líta óspilta nátt­úru. Margur reynir að svæfa minni­mátt­ar­k­end með skrumi og má vera að okkur sé nokkur vor­kunn í þessum pósti. Hið sanna í mál­inu vita þó allir sem vita vilja, að Ísland er eina landið í Evr­ópu sem er ger­s­pilt af manna­völd­um. Því hefur verið spilt á umliðnum þús­und árum sam­tímis því að Evr­ópa hefur verið ræktuð upp. Nokkur svæði í mið­jarð­ar­hafs­löndum Evr­ópu, einkum Grikk­land, kom­ast því næst að þola sam­an­burð við Ísland að því er snertir spillíngu lands af manna­völd­um.“

Með ofbeit sauð­fjár hurfu birki­skógar lands­ins að mestu, skógar sem þöktu 40–45 pró­sent lands­ins við land­nám. Þegar skóg­arnir voru horfnir gátu eyð­ingaröflin séð um afgang­inn og eyði­merkur urðu áber­andi ein­kenni lands­lags­ins. Enn er þó mikið líf­rænt efni að rotna í jarð­vegi margra íslenskra auðna og þegar það rotnar losnar kolefni. Ef við ræktum upp auðn­irnar ger­ist aðal­lega tvennt, los­unin stöðvast og bind­ing hefst í stað­inn. Ef við ræktum þær upp með fram­leiðslu­miklum trjám tryggjum við árangur upp­græðsl­unnar til langs tíma og bindum enn meira kolefni, bæði í trjánum og í jarð­veg­in­um. Þar fyrir utan verða til mikil verð­mæti í skóg­in­um. Ef nytja­skógur er rækt­aður fást verð­mæti strax við fyrstu grisj­un. Þessi verð­mæti má selja kís­il­iðn­að­inum og sá trjá­viður kemur þá í stað inn­flutts viðar sem fluttur hefur verið um langan veg með til­heyr­andi útblæstri koltví­sýr­ings.

End­ur­gerð nátt­úra

Snorri ræðir á róm­an­tískan hátt um hug­takið vist­heimt, aðgerðir sem miða að því að end­ur­skapa sams konar eða sam­bæri­leg vist­kerfi og spillst hafa. Líf­ríkið breyt­ist með stór­vöxnum trjá­teg­und­um, segir hann. Það er alveg rétt. En Fnjóska­dalur breyt­ist líka mikið núna þegar birkið veður upp um allar hlíð­ar. Þar er sjálf­krafa vist­heimt í gangi og eins í Bárð­ar­dal. Snorri segir að Skóga­sandur og Mýr­dals­sandur séu „einn bylgj­andi lúpínu­akur næst vegi, blár í júní, ann­ars grænn, þar sem áður var svartur sand­ur. Ekki er enn hægt að spá fyrir með vissu hvers konar gróð­ur­lendi eða vist­kerfi slík land­græðsla skapar á end­an­um“. Samt er það vitað og stað­fest að lúpína hörfar úr landi fyrir öðrum gróðri þegar hún hefur búið til nit­ur­ríkan jarð­veg sem dugar til dæmis birki til vaxt­ar. Mikið er gert úr því að skóg­ar­kerf­ill taki sums staðar við af lúpínu en ekki er síður algengt að blá­gresi, brennisóley, sig­ur­skúfur og hvönn geri það, teg­undir sem kall­aðar eru alís­lensk­ar. Og ekki er heldur sjald­gæft að finna reyni­við, víði og birki í lúpínu­breið­um. Birki Bæj­ar­staða­skógar hefur nú breitt sig út þangað sem margir ótt­uð­ust að lúpínan hefði tekið völd­in.

Þegar land er friðað fyrir beit vex ekki upp hinn snögg­bitni mela- og móa­gróður sem mörgum finnst vera íslenskt gróð­ur­far heldur verður landið smám saman skógi vaxið með hávöxnum jurtum í skóg­ar­botn­in­um. Þetta á við víð­ast hvar á lág­lendi og ger­ist hraðar ef „stór­karla­leg­ar“ aðferð­ir, svo sem lúpínusán­ing eða gróð­ur­setn­ing stór­vax­inna trjáa, eru not­að­ar, hægar ef stólað er á sjálfs­án­ingu.

Vilji menn við­halda mela- og móa­gróðri þarf að við­halda sauð­fjár­beit. Óvíst er að beit fari minnk­andi á næstu árum og ekki eru horfur á að skipu­lagi beitar verði breytt þannig að betur sé farið með land­ið. Skóg­ar, lúpínu­breiður og annar „stór­karla­leg­ur“ gróður verður því áfram tak­mark­aður við svæði sem sér­stak­lega eru friðuð fyrir beit og þau verða tak­mörkuð umfangs. Ótti við að melar og móar hverfi er því ástæðu­laus. Í Dan­mörku er einum manni sér­stak­lega borgað fyrir að vera með fé til að við­halda síð­asta lyng­mó­anum á Jót­landi, að því er virð­ist svo fólk geti séð hversu rýrar jósku heið­arnar voru einu sinni. Ann­ars myndi fólk ekki trúa því. Því miður er langt í að svo verði hér.

Maður og nátt­úra

Nátt­úra Íslands er að lang­mestu leyti mörkuð búsetu manns­ins hér í 1.100 ár. Meira að segja jökl­arnir minnka þótt það sé mann­kyni öllu að kenna, ekki Íslend­ingum ein­um. Mark­mið nytja­skóg­ræktar eru marg­vís­leg, ekki ein­ungis að binda kolefni eða græða land. Mark­miðið er ekki síst að skapa verð­mæti. Þessi verð­mæti sjáum við nú þegar í sölu grisj­un­ar­viðar til Elkem á Grund­ar­tanga, sem dregur úr inn­flutn­ingi trjá­viðar til þess­ara nota, bætir þar með gjald­eyr­is­stöðu þjóð­ar­inn­ar, styrkir skóg­rækt í land­inu, eflir byggð í dreif­býli og stuðlar að því að loka­upp­skeran úr skóg­inum verði í fyll­ingu tím­ans meiri að magni og gæðum en líka verð­mæt­ari.

Rækt­aðir skógar þekja nú um 0,4% lands­ins og tals­vert af því eru birki­skóg­ar. Villtir birki­skógar eru á rúmu pró­senti lands­ins. Illa eða ógróið land á lág­lendi Íslands þekur hins vegar 12% lands­ins, eða um 12 þús­und fer­kíló­metra. Mikið af þessu landi, einkum sandar Suð­ur­lands, hentar mjög vel til skóg­rækt­ar. Þar er hægt að slá margar flugur í einu höggi, stöðva kolefn­islosun úr jarð­vegi og upp­blástur lands, binda kolefni í nýjum gróðri, skapa auðug og fjöl­breyti­leg vist­kerfi, mynda skjól og búa til verð­mæta auð­lind kom­andi kyn­slóðum til nytja. Af 1.000 hekt­urum 50–70 ára gam­als nytja­skógar má upp­skera trjá­við fyrir að minnsta kosti tvo millj­arða króna. Þá er ótal­inn allur arð­ur­inn sem feng­ist hefur fram að því með grisj­un­ar­viði og líka öll kolefn­is­bind­ingin í skóg­in­um, atvinna, skjól o.s.frv.

Alþjóð­legi vink­ill­inn

Undir þess­ari milli­fyr­ir­sögn setur Snorri fram þá túlkun að nytja­skóg­rækt með hávöxnum trjám sé brot á alþjóð­legum sátt­mál­um. Hann rök­styður ekki hvernig nytja­skóg­rækt getur stofnað líf­fjöl­breytni í hættu. Þvert á móti má færa rök fyrir því að inn­fluttar trjá­teg­undir auki líf­fjöl­breytni á land­inu með öllu því jurta, dýra- og sveppa­lífi sem þeim fylg­ir. Ekki er auð­velt að koma auga á vís­bend­ingar um að nytja­skóg­rækt komi í veg fyrir að við getum verndað villt dýr og plöntur á Íslandi. Hvernig nytja­skóg­rækt gengur í ber­högg við alþjóð­lega samn­inga er ekki gott að sjá held­ur. Hins vegar er skilj­an­legt að fólk sé á móti barr­skógum ef því finnst þeir ljót­ir. Um smekk er vandi að deila. Enn erf­ið­ara er þó að finna út hvað kalla megi sannan íslenskan nátt­úru­arf. Nátt­úran breyt­ist. Við höfum breytt nátt­úr­unni í 1.100 ár og snúum aldrei til baka til ein­hvers sem var, sama hvað við ger­um. Og hvernig ættum við að ákveða hvar á stigi þró­un­ar­innar hið æski­lega nátt­úru­far er sem við vildum snúa aftur til? Er eitt ártal betra en annað í því?

Unn­endur íslenskrar nátt­úru þurfa ekki að hafa neinar áhyggjur af því að birki­skóg­ar, sem Snorri Bald­urs­son kallar nátt­úru- og menn­ing­ar­arf okk­ar, séu í hættu. Birki­skógar munu breið­ast út á kom­andi tíð með minnk­andi beit sauð­fjár og hlýn­andi lofts­lagi. Þeir munu stækka hraðar en nytja-­skóg­arn­ir. Barr­við­ar­skógar munu ekki bera birki­skóg­ana ofur­liði næstu ald­irn­ar, jafn­vel þótt við ákveðum að taka nokkur pró­sent lands­ins undir nytja­skóga með barr­viði. Á end­anum gæti samt farið svo, kannski eftir önnur 1.100 ár, að Ísland yrði eins og Skand­in­av­ía, að mestu vaxið barr­viði en birki­skógar yxu aðal­lega til fjalla. Því munu íbúar lands­ins venj­ast smám saman og ekki vilja sleppa hend­inni af skógum sín­um. Þá skipta til­finn­ingar okkar sem nú lifum ekki máli. Í Árs­riti Skóg­ræktar rík­is­ins sem er nýkomið út er for­vitni­leg grein eftir Björn Trausta­son, Þor­berg Hjalta Jóns­son og Bjarka Þór Kjart­ans­son, sér­fræð­inga á Mógilsá, þar sem fram kemur að ef með­al­hiti á Íslandi hækkar um 2 °C hækki skóg­ar­mörk á Íslandi svo mikið að birki geti vaxið á mest­öllu hálendi Íslands. Birk­ið, flóra Íslands og annar nátt­úru­arfur virð­ist því ekki í neinni hættu.

Græðum jörð­ina

Mik­il­vægt er að jarð­ar­búar græði upp auðnir og gróð­ur­lítil svæði. Rétt eins og þjóðir hafa skyldum að gegna við nátt­úru­arf sinn, að gæta þess að ein­kenn­andi jurtir og vist­kerfi varð­veit­ist, má líta svo á að þær þjóðir sem eiga auðnir sem orðið hafa til af manna­völdum hafi skyldum að gegna við mann­kynið – og jörð­ina sjálfa – að klæða þessar mann­gerðu auðnir gróðri aft­ur. Ásamt því að stöðva fólks­fjölg­un, hætta losun gróð­ur­húsa­loft­teg­unda og láta af ósjálf­bærum lifn­að­ar­­háttum hlýtur mann­kyn­inu að bera skylda til að rækta gróður sem tryggir að áfram verði hægt að lifa á jörð­inni. Ísland er á jörð­inni.