Á meðan fólk hóp­að­ist saman í kuld­anum á Aust­ur­velli sunnu­dag­inn 6. nóv­em­ber til að mót­mæla grimmi­legum aðgerðum rík­is­valds­ins gegn van­mátt­ugu flótta­fólki ríkti ann­ars­konar spenna í Laug­ar­dals­höll. Þar sat fólk í hlýj­unni, hélt lands­fund undir slag­orð­inu „frelsi“ (eitt orð var nóg) og fannst það vera komið á eina mestu „lýð­ræð­is­há­tíð“ lands­ins. En hvers konar frelsi er það sem fólkið í salnum þráði svo heitt og hvers­konar hátíð lýð­ræðis var fagn­að?

Úr Laug­ar­dals­höll bár­ust okkur þær fréttir að salan á Íslands­banka hafi verið frels­is­að­gerð, og að í nafni frelsis sé mik­il­vægt að selja áfengi í kjör­búðum og koma Rík­is­út­varp­inu af aug­lýs­inga­mark­aði. Kannski er það rétt, ég finn samt ekki mikið fyrir frels­is­skerð­ingu þótt ég geti ekki keypt mitt vín í næstu búð, heldur verði að fara í þá þarnæstu. Hvað söl­una á Íslands­banka varð­ar, þá hef ég hvorki fundið til meira frelsis eða auk­innar ánauðar við þá aðgerð og efast um að öðrum borg­urum þessa lands sé annan veg far­ið. Nema kannski þeim fáu sem keyptu hlut og græddu fé og geta nú leyft sé auk­inn mun­að, t.d. bætt við einni ferð suður í sól­ina. 

Þegar nútím­inn hóf inn­reið sína í stjórn­mál Vest­ur­landa með bylt­ingu í Frakk­landi árið 1789 var ekki haldin nein „lýð­ræð­is­há­t­ið“ eins og nú í Laug­ar­dals­höll heldur bylt­ing. Alþýðan braust undan alda­langri ánauð og kúgun og bylti kon­ungi og aðli úr sessi. En þetta gerði hún ekki ein­ungis í nafni frels­is, heldur einnig í nafni jafn­réttis og bræðra­lags. Fólkið vissi sem var að sem póli­tísk hug­sjón er frelsi lít­ils virði ef jafn­rétti og bræðra­lag fylgja ekki með. 

Ég veit ekki hver var höf­undur að slag­orði lands­fundar Sjálf­stæð­is­flokks­ins í ár. Kannski Bjarni hafi sjálfur fengið þessa hug­mynd þegar hann lagð­ist í heitt bað­vatn­ið. Hann fær víst bestu hug­mynd­irnar þar. En spyrjum nú: Hvað er frelsi þessu fólki? Frelsið felst kannski einmitt í því að geta farið í bað þegar manni sýnist, geta keypt sér vín í sömu búð og mjólk­ina og brauð­ið, að geta höndlað frjáls­lega með hluta­bréf í fjár­mála­stofn­unum (á milli hruna) og fleira í þeim dúr.

Um það bil sem búið var að dúka upp fyrir lands­fund­inn í Laug­ar­dals­höll var verið að hand­taka fólk til að senda það á göt­una í Grikk­landi. Þetta fólk var ekki komið til Íslands í neina skemmti­för, heldur hafði það flúið harð­ræði í sínum heima­lönd­um, fyrst til Grikk­lands en síðan áfram norður uns lengra var ekki kom­ist. Ein mann­eskja hafði komið sem fylgd­ar­laust barn til lands­ins. Þetta er fólk í leit að frelsi, en líka jafn­rétti og bræðra­lagi, og kannski umfram allt mann­úð. Tvær stelpur voru loks­ins komnar í skóla. Fyrir þeim var frelsi kannski einmitt það: að fá að læra. 

Skyldi fólkið sem sent var til Grikk­lands aðfara­nótt fimmtu­dags hafa frelsi til að leggj­ast í heitt bað og fá góðar hug­mynd­ir? Spurn­ingin er fáfengi­leg nema fólk eigi bað. Og baðið er raunar lít­ils virði nema í húsi þar sem heitt vatn rennur úr krön­um. Í alls­leysi göt­unnar varðar fólk lítið um það hvort því sé heim­ilt að fara í bað, hvort vínið sé selt í sömu búð og mjólkin og brauð­ið, eða hvort hluta­bréf banka séu seld á opnum mark­að­i. 

Flótta­fólkið sem var flutt í skjóli nætur á göt­una í Grikk­landi hefur verið svipt rétt­inum til að lifa í heim­in­um. Í alls­leysi göt­unnar þar sem engin tæki­færi bíða, þar sem eng­inn hlust­ar, þar sem tím­inn er bið án enda, hefur fólk verið svipt þessum rétti. Um stund­ar­sakir fengu sum þeirra ávæn­ing af þessum rétti; sum þeirra leifðu sér kannski að hugsa um fram­tíð, gera áform, spyrja sig: Hvað langar mig að gera? Syst­urnar sem voru loks komnar í skóla leyfði sér kannski að dreyma um fram­tíð þar sem þær sjálfar gætu haft eitt­hvað um eigin örlög að segja. Það var þeirra lýð­ræð­is­há­t­ið. En svo var þessu öll svipt í burtu á einni nóttu. Réttur þeirra til að ganga í skóla var að engu gerð­ur, rétt­ur­inn til að lifa í heim­inum var tek­inn frá þeim. 

Höf­undur er pró­fessor í heim­speki á Mennta­vís­inda­sviði Háskóla Íslands.