Bráðum verða liðin fjöru­tíu ár frá því að kvóta­kerfi var komið á í sjáv­ar­út­vegi og þá mun það hafa verið við lýði hálfa lýð­veld­is­sög­una. Sjálfur er ég fáum árum eldri en kerfið og þess vegna hafa gallar þess verið til umræðu alveg frá því að ég fór að fylgj­ast með póli­tískri umræðu.

Í fyrstu bar mest á umræðu um nei­kvæð áhrif þess á ein­staka sveit­ar­fé­lög eða lands­hluta, en í kjöl­far hruns­ins hefur umræðan í auknum mæli snú­ist um rétt­mætan hlut þjóð­ar­innar í auð­lindaarð­inum og þá yfir­burða­stöðu sem eig­endur útgerð­ar­fyr­ir­tækja geta náð á öðrum sviðum við­skipta­lífs­ins í krafti hans. Það er síðan á allra síð­ustu miss­erum sem okkur hefur orðið ljóst hvernig útgerð­ar­fé­lögin skaða orð­spor þjóð­ar­innar erlend­is, allt sunnan frá Namibíu til Norð­ur­land­anna, og hvernig fyr­ir­tækin beita ógn­ar­valdi sínu til að kæfa gagn­rýna umræðu og veikja opin­bert eft­ir­lit. 

Þetta hefur gert það að verkum að ein­ungis 14% aðspurðra segj­ast ánægð með núver­andi útfærslu á kvóta­kerf­inu og 64% telja að sjálfu lýð­ræð­inu stafi ógn af því. Samt sem áður bendir ekk­ert til þess að kerf­inu verði breytt, t.d. í kjöl­far kosn­inga í haust. Ástæða þess er ein­föld, eins og Gylfi Magn­ús­son pró­fessor fjallað ágæt­lega um í nýlegri grein - þröngir sér­hags­munir fárra skáka alltaf hags­munum fjöld­ans vegna þess að þeir sem eiga ríkra sér­hags­muna að gæta berj­ast af miklu meiri hörku en dreifður hópur almenn­ings, þar sem hver og einn hefur mun minni hags­muna að gæta. Að auki má bæta við þessa grein­ingu Gylfa að hinn dreifði almenn­ingur hefur ólíkar skoð­anir á því hvernig laga skuli kerf­ið, t.d. hvort og þá hversu hratt eigi að taka kvóta af útgerð­unum eða hvort taka eigi fullt eða eðli­legt gjald fyrir veiði­rétt­inn. Þess vegna hefur árangur af stjórn­mála­bar­áttu umbóta­flokka orðið lít­ill á þessu sviði í hart­nær fjóra ára­tugi, nema ef vera skyldi veiði­gjaldið sem vinstri­st­jórn­inni 2009-2013 tókst að gera að tekju­stofni fyrir rík­is­sjóð.  

Vegna hinna dreifðu hags­muna almenn­ings og ólíkra krafna um umbætur mun vald og auður Sam­herja og þeirra líkra halda áfram að aukast á kom­andi árum, nema að almenn­ingur komi sér saman um til­lögur að breyt­ingum á kerf­inu. Lýð­ræð­is­fé­lagið Alda hefur lagt til aðferð að því marki og birt á lydra­ed­is­lei­din.alda.­is. Lýð­ræð­is­leiðin felur í sér tvö skref á næsta kjör­tíma­bili, vönduð úttekt á kostum og göllum kerf­is­ins yrði það fyrra en í kjöl­farið fylgdi þátt­töku­lýð­ræð­is­ferli með slembivöldu borg­ara­þingi og þjóð­ar­at­kvæða­greiðslu. Í könnun sem MMR vann fyrir Öldu í sumar segj­ast 56% fylgj­andi því að þessi leið sé farin en 25% eru því and­víg. Á borg­ara­þingum eins og hér um ræðir fá 50 til 150 full­trúar bæði aðstöðu og tíma til að ræða flókin og erfið við­fangs­efni og með slembivali er tryggt að þeir end­ur­spegli sam­setn­ingu þjóð­ar­inn­ar, t.d. út frá aldri, kyni og búset­u. 

Hug­myndin um galla full­trúa­lýð­ræð­is­ins og þörf­ina fyrir aukið lýð­ræð­is­legt vald almenn­ings er ekki ný af nál­inni. Þannig skrif­aði Páll Briem, þing­maður og mik­ill fram­fara­mað­ur, undir lok 19. aldar að þingið væri ekki það sama og þjóðin og að þing­vilji væri ekki þjóð­ar­vilji: ,,Þjóðin á að ráða og þess vegna á að tak­marka vald þing­manna, segi ég. … Það verður verk­efni næstu aldar að búa til tak­mark­aðan parla­ment­ar­is­ma, eins og þessi öld hefur búið til tak­markað kon­ungs­veldi.“ Rúmri öld síðar skrif­aði Styrmir Gunn­ars­son, fyrr­ver­andi rit­stjóri Morg­un­blaðs­ins, á sömu nótum um að þjóðin væri ekki bara jafn vel í stakk búin til að taka ákvarð­anir eins og kjörnir full­trú­ar, hún væri þeim fremri: ,,Hún hefur það umfram hina kjörnu full­trúa að sér­hags­muna­hópar eiga ekki jafn auð­velt með að ná til þjóð­ar­innar allrar eins og til ein­stakra þing­manna eða sveit­ar­stjórn­ar­manna til að hafa áhrif á þá." 

Í ljósi þess að Alþingi hefur gengið illa að svara kalli almenn­ings um breyt­ingar á kvóta­kerf­inu þá hvet ég alla flokka sem nú eru í fram­boði til að gera til­lögur Öldu um lýð­ræð­is­leið­ina að sín­um. Þannig verður hægt að taka hags­muni fjöld­ans fram yfir þrönga sér­hags­muni útgerð­ar­inn­ar.    

Höf­undur situr í stjórn Öldu, félags um sjálf­bærni og lýð­ræði.