17.júní árið 2050 er eng­inn smá­há­tíð­is­dag­ur. Öldin bara hálfn­uð! Og þetta fæ ég að lifa, ell­li­hrumur á lokand­ar­tökum míns næstum ald­ar­langa lífs. Með gömlu vin­ina og vin­kon­urnar tvist og bast, ofan jarðar og neðan og efst í huga að ein­hvern veg­inn tókst okkur að klára dæmið og bjarga okkar ást­kæra Íslandi þótt stundum væri vand­séð hvern­ig. Þrjá­tíu og fimm ár frá því herr­ans óreiðu­ári 2015 og þá gat mann ekki grunað að færu í hönd mik­il­vægir tímar sem öllu myndu ráða um fram­tíð Íslands í hinni fall­völtu ver­öld.

Óreiðan

Hrunið er í sögu­skrám með Móðu­harð­ind­um, Tyrkjaráni og land­eyð­ingu - sem börnin þurfa að læra um og þekkja, en við sem lifðum þá tíma munum miklu frekar óreið­una eftir þann dag sem Guð var beð­inn bless­unar landi okkar og þjóð. Hvernig Hrunið afhjúpaði end­an­lega þá sögu­fölsun að öll værum við ,,á sama báti” og ,,þá vegn­aði Íslend­ingum best er vér snérum bökum sam­an”, heldur sýndi að græðgin þekkir engin mörk og hags­munir eigin vambar eru ofar öllum öðrum - þjóð­ar­hags­munum einnig. Auð­vitað teikn­uð­ust upp hag­vísar smátt og smátt eins og kulda­blá­leggj­aðir skáta­strákar á stutt­buxum við fána­hyll­ingu Sum­ar­dag­inn fyrsta, en Litla Hrun árið 2018 þegar öllu átti að vera borgið sýndi að þetta var allt saman á fölskum for­send­um.

­Sömu­leiðis póli­tík­in: Eftir sveit­ar­stjórn­ar­kosn­ing­arnar 2009 fékk gamla kerfið gula spjaldið þegar kjós­endur í öllum stærstu sveit­ar­fé­lögum heimt­uðu ,,bara eitt­hvað allt ann­að” og héldu því áfram út í gegn næstu árin með flokka­fylgi sem feykt­ist eins og krumpað og sinn­ep­ská­mað bréf utan af hálf­ét­inni pylsu í Hafn­ar­stræti hvern þjóð­há­tíð­ar­dag sem reynt var að ræsa upp gamlar minn­ingar um forna frægð.

Sömu­leiðis póli­tík­in: Eftir sveit­ar­stjórn­ar­kosn­ing­arnar 2009 fékk gamla kerfið gula spjaldið þegar kjós­endur í öllum stærstu sveit­ar­fé­lögum heimt­uðu ,,bara eitt­hvað allt ann­að” og héldu því áfram út í gegn næstu árin með flokka­fylgi sem feykt­ist eins og krumpað og sinn­ep­ská­mað bréf utan af hálf­ét­inni pylsu í Hafn­ar­stræti hvern þjóð­há­tíð­ar­dag sem reynt var að ræsa upp gamlar minn­ingar um forna frægð. Maður sá ekki hvernig þetta gæti end­að. Ég sé það nú, en greindi það ekki jafn glöggt þá, að for­seta­kosn­ing­arnar 2016 og þing­kosn­ing­arnar ári síðar lögðu grunn að góðu. Gamli aðal­valda­flokk­ur­inn þrí­klof­inn og ótal hreyf­ingar og sam­tök með ýmsum nöfnum mynd­uðu svo óskýrt lands­lag að fáir sáu yfir. Félags­hyggju­kraða­kið þyngra en tárum taki.

EN: Þunga­miðjan sem áður hafði verið í valda­kerfi lands­ins gufaði upp! Þar með fóru for­send­urnar fyrir gam­al­dags og spilltum úthlut­un­ar­kap­ít­al­isma sem nærð­ist á sam­krulli póli­tískra valda­blokka og efna­hags­legra hags­muna sem alltaf höfðu getað tryggt aðstöðu­brösk­urum greiðan aðgang að auði lands­ins. Menn urðu að semja upp á nýtt utan rammans!  Ég var spurður að því á fyr­ir­lestr­ar­kvöldi þarna rétt um ára­mótin 2014/15 ,,hvaðan bylt­ingin kæmi?” og ég svar­aði beint frá hjart­an­u:  ,,Hún kemur úr öllum áttum og eng­inn þekkir hana í sjón þá það ger­ist”. Fáir sáu að íslenska útgáfan af spill­ing­ar­kap­ít­al­isma yrði fyrsta fórn­ar­lamb óreið­unnar en þannig hlaut það að vera, eftir á að hyggja, hann hafði nærst á ,,stöð­ug­leika óstjórn­ar” stærstan hluta Lýð­veld­is­tím­ans - stöðn­un­ar­stöð­ug­leika - og nú var botn­inn úr og braskið með. Úthlut­un­ar­nefndir flokk­anna voru verk­efna­laus­ar.

Samið þvert á línur

Þegar semja varð þvert á línur og yfir nokkra vængi af ólíkum toga innan þings og utan gat eng­inn gert til­kall til ,,her­fangs­ins”. Og eng­inn úthlutað útum bak­dyrn­ar. Þetta skap­aði alveg nýjar for­sendur fyrir því sem ég hafði haldið lengi að hlyti að ger­ast en var orð­inn úrkula vonar um: Upp­reisn frá miðju. Ég kall­aði það TÁA-hóp­inn sem var klaufa­leg skamm­stöfun á merki­legu fyr­ir­brigði sem var ,,Traustir ábyrgð­ar­menn almanna­hags­muna” þvert á flokka og fylk­ing­ar. Fólki var ein­fald­lega nóg boð­ið.

Þarna kenndi ég suma sem ég reikn­aði aldrei með að yrðu sam­verka­menn, aðra sem fyllst höfðu sama við­bjóði á ,,á­stand­inu” og ákváðu loks að fórna sínu rólega einka­lífi fyrir mál­stað­inn, enn fleiri sem lengi höfðu verið innan og utan raða hinna ýmsu flokka en komu nú undir hina breiðu regn­hlíf um ,,lýð­ræði, borg­ara­leg rétt­indi, auð­lindir þjóð­ar­innar og ábyrgð á umhverf­in­u”. Hvað varð það fyrir utan hið gam­al­kunna stef sem ég rakti í við­tali við Ævar Kjart­ans­son á Rás 1: We are not going to take this anymore? Þarna voru nokkar grund­vall­ar­for­sendur sem ég skil núna hvernig breyttu öllu.

Lýð­ræði fékk vængi

Gamla full­trúa­lýð­ræð­ið, gamla stjórn­ar­skrá­in, gamli þing­for­set­inn sem var bara bötler hjá fram­kvæmda­vald­inu, gamli for­set­inn sem sagði alltaf að stjórn­skip­anin ,,stæð­ist álag­ið”, allt var þetta búið að vera. Lýð­ræð­iskrafan fékk vængi: Þjóð­fund­ir, atkvæða­greiðsl­ur, Stjórn­laga­ráð, svikin stóru og allir ómögu­leik­arnir sem fylgdu, afsagnir ráð­herra á færi­bandi og nýst­irnin á Þingi sem hröp­uðu eins og loft­steinar til jarð­ar, fisk­ur­inn sem eng­inn man lengur hvað heitir en átti að fara á veð­setn­ing­ar­bál bank­anna í gegnum sægreif­ana - svona var það bara: Fólki ofbauð.

Við börðum í gegn ákvæði í stjórn­ar­skrá um að fólkið fengi vald umfram náð­ar­vald for­set­ans og þar með var fyrsti steinn­inn í þessum gamla múr tek­inn úr. Góða Hrunið gat hafist.

Við börðum í gegn ákvæði í stjórn­ar­skrá um að fólkið fengi vald umfram náð­ar­vald for­set­ans og þar með var fyrsti steinn­inn í þessum gamla múr tek­inn úr. Góða Hrunið gat haf­ist. Hvað eftir annað urðu frekju­hund­arnir að hopa undan ógn­inni um þjóð­ar­at­kvæða­greiðslu. Auð­vitað varð úr þessu smá lýð­ræð­is­svall í byrjun og dellu­fólk fékk aðeins of mikið svig­rúm fyrir minn smekk, en allt marg­borg­aði það sig. Alltaf var sagt að ,,traust” á stofn­unum og flokkum væri horf­ið. En þessi stutt­skrefa lýð­ræð­is­breyt­ing sem smám saman setti mark á þjóð­lífið bjó til annað traust: Sjálfs­traust. Við trúðum loks á sjálf okk­ur.

Sjálf­stætt Alþingi

Loks­ins tókst að skilja að fram­kvæmda­vald og Alþingi, meðal ann­ars með því að þing­flokkar hættu að velja ráða­herra úr eigin röðum og lág­marks­kröfur um hæfi voru sam­þykkt­ar. Virð­ing Alþingis sem alltaf var verið að tuða um fólst þá í því að verða sjálf­stætt! Ráð­herrar kall­aðir á teppið og urðu að standa fyrir máli sínu í stað þess að fá allt stimplað sjálf­krafa á næt­ur­fund­um. Alþingi með aðhald frá fólk­inu varð mið­punktur lýð­ræðis í land­inu.

Nú gapir unga fólk­ið  þegar sögur frá því í ,,gamla daga” fara af stað: ,,Ertu að segja mér að einu sinni hafi nefnd­ar­fundir á Alþingi verið lok­að­ir? Hvers vegna mátti rík­is­valdið neita að gefa upp­lýs­ing­ar?  Út á hvað gengu meið­yrða­mál?” Gáttir opn­uð­ust og fólk gat ekki bara farið að tala saman - það varð að tala sam­an. Þátt­töku­lýð­ræðið nýja virk­aði með því að setja valdi skorður og opna inn á gafl.

Breyttir far­vegir

Þegar far­vegir umræð­unnar breytast, breyt­ist umræð­an. Þetta rann smátt og smátt upp fyrir manni og feg­in­leika­til­finn­ing tók við af örvænt­ing­unni sem áður hafði verið snara um háls hvers hugs­andi manns. Við hættum að tala um að ,,taka upp nýjan gjald­mið­il” og nógu margir (þið munið upp­reisn frá miðju) lýstu sig til­búna að taka upp nýja hag­stjórn.

Sem dygði til að taka upp nýjan gjald­mið­il, þegar og ef…  Og það var gert. Það var líka eitt­hvað óend­an­lega frelsandi við að leggja niður ,,vel­ferð­ar­stofn­ana­kerf­ið” með sínum vaxta­bóta­bóta­nið­ur­greiðslu­flokkum og aum­ingja­gæsku­leið­rétt­ingum og taka bara upp eina og ein­falda afkomu­trygg­ingu. Gömlu vinstri vinir mínir voru alltaf að ,,verja vel­ferð­ar­kerf­ið” í stað þess að end­ur­skapa. Nei, engar barna­bæt­ur, nei, engar nið­ur­greiðslur á stein­steypu, eng­inn afsláttur af skuldum eða skyld­um, bara þessi eina sanna góða trygg­ing fyrir því að allir fái lifað mann­sæm­andi lífi og taki ábyrð á sjálfum sér þar með. En auð­vitað lifir vel­ferð­ar­stofn­ana­kerfi land­bún­að­ar­ins áfram.

Straum­hvörf

Leiti maður að ein­stökum atburðum sem mörk­uðu straum­hvörf tel ég að sig­ur­inn í bar­átt­unni um hálendið hafi ráðið mestu. Við eigum nú stærstu ósnortnu víð­erni í Evr­ópu, reyndar þau einu. 40.000 fer­kíló­metra af friði og ró. Sand­foki, gæsag­argi, hrauni og ruðn­ingum - ein­staka perlu sem við köllum Hjarta Íslands og stytt­urnar af Ómari Ragn­ars­syni, Sig­ríði í Bratt­holti og Guð­mundi Páli Ólafs­syni það eina mann­gerða sem þar fær að tróna með tákn­rænum hætti í Von­ar­skarði. Þessi bar­átta gerði ekki bara það að tryggja okkur þessa fögru auðn um aldur og ævi, sem þó var ærið verk­efni í hugum marga. Sig­ur­inn knúði allan orku­geir­ann til að end­ur­hugsa gömlu góðu leið­ina. Þessi deild í íslenska rányrkju­bú­inu neydd­ist til að hætta að kreista sífellt fleiri mega­vött úr land­inu og finna leiðir til að kreista fleiri doll­ara úr mega­vött­un­um. Þetta hljómar ein­falt, en var það svo sann­ar­lega ekki.

Um leið varð til ný hugs­un. Orku­mögu­leik­arnir voru ekki enda­lausir og nýt­ing varð kjör­orð. Raf­væð­ing á öllum sam­göngum lands­ins á landi og sjó var miklu ábata­sam­ari en stór­iðja, alþjóð­leg útboð á lausri orku snar­hækk­uðu verðið til atvinnu­vega sem engin atvinnu­vega­nefnd hafði látið sér detta í hug; með hlýn­andi veðri jókst afkasta­geta vatns­afls­virkj­ana í tvo heila ára­tugi og sturt­aði pen­ingum í Auð­linda­sjóð Íslands sem þar með stóð undir upp­greiðslu allra skulda rík­is­ins (Ég reyni ekki að lýsa því hvernig stað­bundnir verka­lýðs- og hér­aðs­höfð­ingja­hags­munir höm­uð­ust fyrir nið­ur­greiddri stór­iðju). En þetta tókst að lokum vegna þess að Hjarta­vernd (við stálum nafn­inu) vann slag­inn um hjarta lands­ins. Ég kalla þennan sigur Straum­hvörf því sig­ur­inn um hálendið mark­aði annað frá­hvarf Íslend­inga frá rányrkju­stefnu síðan land byggð­ist - hitt var þegar við hættum að reyna að drepa alla fisk­ana í sjón­um.

Mennta­stefna er hin nýja sjálf­stæð­is­stefna

Rányrkju­búið var á þroska­braut yfir í Þekk­ing­ar­bú. Nú eru sex ár síðan við fögn­uðum 100 ára afmæli lýð­veld­is­ins á hinum nið­ur­níddu Þing­völlum sem eru þjóð­ar­skömm í huga okkar sem munum Para­dís­armiss­inn sem Alþingi stóð fyrir með nýju mont­húsi sínu. 2044 var stórt ár því það var loka­árið fyrir inn­kall á fisk­veiði­heim­ild­um. TÁAar í mörgum flokkum (traustir ábyrgð­ar­menn almanna­hags­muna) sáu ein­fald­lega að gjafa­kvóta­kerfið var fyrir neðan allar hellur og 2024 var loks byrjað að inn­kalla og bjóða út aft­ur. Enn veiða Íslend­ingar samt fisk og stór­græða á.

TÁAar í mörgum flokkum (traustir ábyrgð­ar­menn almanna­hags­muna) sáu ein­fald­lega að gjafa­kvóta­kerfið var fyrir neðan allar hellur og 2024 var loks byrjað að inn­kalla og bjóða út aft­ur. Enn veiða Íslend­ingar samt fisk og stór­græða á.

En af því að ég er fjör­gam­all kall og blæs úr nös yfir því böli að bæra varir með bón um enn einn kaffi­sopa leyfi ég mér karla­grobb af svæsn­ustu sort. Það var árið 2005, þremur árum fyrir Hrun og fyrir næstum hálfri öld í dag að ég skrif­aði þetta í rit­gerð og birti: ,,Hrað­fara og stór­virkar sam­fé­lags­breyt­ingar valda því að stjórn­málin virð­ast daga uppi. Ásamt lýð­ræð­i­svæð­ingu sam­fé­lags­ins er mennta­stefna höf­uð­mál sem hefur for­gang á önn­ur. Þetta tvennt myndar hag­rænar und­ir­stöður fyrir auð­sköpun í fram­tíð­inni og félags­legar stoðir fyrir það verð­leika­sam­fé­lag sem jafn­að­ar­menn vilja stefna að. Ísland þarf að breyt­ast úr landi sem leggur höf­uð­á­herslu á nýt­ingu nátt­úru­auð­linda, í land sem byggir á auð­sköpun í krafti mennta.” (Breytum rétt, 2005).

Þetta finnst mér ennþá dáldið gott, og að mörgu leyti hefur þetta gengið eftir hin síð­ustu ár og yfir því gleðst ég hér á langa gang­inum þar sem mér verður bráðum rúllað út með tærnar upp í loft.

Til móts við umheim­inn

Það tekur meira en manns­aldur að blása lífsanda í stjórn­sýslu og stjórn­ar­ráð og nú hafa ,,fag­leg vinnu­brögð” full­komnað sig í ,,skil­virkn­is­grein­ing­um” sem kom­ast að fyr­ir­fram­gefnum póli­tískum ráðn­ingum með skor­kortum og kynja- búsetu- ald­urs- og kyn­hneigð­ar­kvótum þar sem sam­fé­lagið er eins og rúðu­strikað blað í rétt­trún­að­að­ar­reglu­verk­inu. ,,Jú neim it, ví geim it” sagði litli Capacent mað­ur­inn. Við héldum að ,,gagn­sæi” myndi bjarga öllu en íhaldið er okkur runnið í merg og bein og á alltaf mót­leik. Annað fauk til fjand­ans hraðar en með hugs­ana­flutn­ingi. Ungu rótt­tæk­ling­arnir og ,,stöðu­ít­rek­un­ar­leikja­fræð­ing­arn­ir” lögðu niður hið gamla inter­net á Íslandi á augna­bliki og gerðu ,,Þráð­laust Ísland” að veru­leika á skemmri tíma en það tók að rífa niður eitt GSM mast­ur. Nú er ekki til sá fjár­húsa­kofi sem ekki er bein­tengdur við Sjanghæ í þrí­vídd og tvö­faldri tíma­spönn. Ein algjör­lega ófyr­ir­sjá­an­leg afleið­ing var að háskólar á Íslandi hurfu. Hurfu - af yfir­borði jarðar og upp í eilífð­ar­ljós­vak­ann. Hér hófst menn­ing­ar- og mennta­bylt­ing sem jafn­gildir afrekum Sögu­ald­ar.

Fimm nördar (eins og það var kall­að) fóru um jarð­ar­kúl­una á jafn mörgum mán­uðum og gerðu samn­inga fyrir Ísland um ókeypis aðgang að fimm­tíu bestu háskólum heims gegnum þráð­lausu þrí­vídd­ina. Allt í einu skráði sig eng­inn vestur á Melum - og Hvann­eyri bara lok­að­ist. Hvar er best að læra finnsku? Hönnun og hug­mynda­fræði? Hvar lærir maður Mandar­ín? Hvar er alvöru verk­fræði? Og svarið var: Úti í heimi þar sem fæst besta nám sem völ er á - frá Egils­stöðum eða Súða­vík. En heima­smíðuð nám­skeið í íslenskum sög­um, nor­rænum forn­leifum og Norð­ur­slóða­fræðum sem boðin voru á móti af íslenskum mennta­mönnum fyllt­ust af Egypt­um, Amazon frum­byggjum og kín­verskum afurðum þriðju menn­ing­ar­bylt­ing­ar­inn­ar. Nú hafa 35 millj­ónir manna tekið íslenska gráðu í ,,heim­speki nor­ræna goða” í þessu þrí­víða eilífa orku­veri sem kall­ast manns­hugur og hefur verið gerður staf­rænn - nema ástin og sál­in. Ég hef sjaldan verið jafn stoltur og þegar birtar voru tölur um sigur næstu kyn­slóð­ar: Fleiri meist­arar og dokt­orar yfir sjö­tugu á hverja þús­und íbúa en nokk­urs staðar í heim­in­um. Og allir við ráð­gjafa­störf, fræði eða kennslu í ómæl­is­víddum þekk­ing­ar­nets án landaamæra.

Rif­ist til einskis

Þegar stóri ,,Atlands­hafs­samn­ing­ur­inn” var stað­festur datt Ísland inn á loka­metr­un­um, ég veit ekki hvort það var árvekni örfárra manna eða bara slembi­lukka - en við fengum greiða leið inn um stærsta glugga ver­aldar að menntun og menn­ingu, aðhaldi, reglu­verki, við­skipt­um, hug­myndum og mögu­leik­um; Ísland er ekki lengur eyja og unga fólkið í dag skilur ekki hug­takið ein­angr­un. Við vorum stál­hepp­inn að lok­ast ekki úti eins og hvert annað Jan Mayen með Ísbjarn­ar­blús fyrir ferða­manna­skip heldur dælum út frá­bæru atgervis­fólki á færi­bandi um allan heim og tökum við þjón­ustu­greiðslum í gler­hörðum Júan. Við sem vorum að þrefa um ,,skag­firska efna­hags­svæð­ið”!

Auð­takið

Sumt lafði og lafir enn. ,,End­ur­reisn bank­anna” var svo far­sæl að þeir merg­sjúga sam­fé­lagið enn, það er ekki hægt að kaupa sér kara­mellu í þessu landi án þess að þeir heimti sneið. Trygg­inga­fé­lög­in, inn­heimtu- og veð­setn­ing­ar­þjón­ustan og raf­ræna auð­kennama­f­ían blóð­mjólka okkur vegna þess að á óreiðutímunum varð ekk­ert afl til sem gat snúið niður gamla klíkukap­ít­al­ismann. Hann missti póli­tíska aflið en herti auð­tak­ið. ,,Nýja” fólkið og ,,nýju öfl­in” höfðu bara ekki burði til að slást við pen­inga­mark­aðsklík­urn­ar. Ég er búinn að tuða um þetta í þrjá­tíu ár - en auð­vald er auð­vald er auð­vald og ekk­ert nema ein­beittur vilji og óhug­an­leg orka geta brotið það á bak aft­ur. Auð­vitað verður hver kyn­slóð að gera sín mis­tök, eins og við okk­ar.

Ég er búinn að tuða um þetta í þrjá­tíu ár - en auð­vald er auð­vald er auð­vald og ekk­ert nema ein­beittur vilji og óhug­an­leg orka geta brotið það á bak aft­ur. Auð­vitað verður hver kyn­slóð að gera sín mis­tök, eins og við okkar.

Hér á næsta gangi á gam­al­menna­sam­vist­ar­leik­skól­anum er svip­þungur fyrrum blaða­maður með stórt og mikið skegg og lætur barna­börnin sín reikna og reikna. Hann fann út um dag­inn að arð­rán bank­anna frá fyrra Hruni jafn­gildi sam­tals allri land- og gróð­ur­eyð­ingu á Íslandi frá upp­hafi byggð­ar. Þau hefðu betur hlustað á mig:  Að sigra er að sigra full­kom­lega. Ekki krútt­lega.

Vilj­inn til að breyta

Nú man maður ekk­ert nema stóru lín­urnar og miklu hvörfin og aðal­lega það að okkur tókst að bjarga Íslandi. Ekki í þeirri mynd sem nokkur gat ímyndað sér heldur í þeim mögu­leikum sem enn eru og áfram verða til stað­ar. Þannig á það að vera. Mín kyn­slóð skeit á sig en skeindi sig aftur með hjálp yngri handa og nú getum við gufað upp sátt. Maður brýtur niður múr­inn einn steinn í einu og svo bresta gáttir þegar síst varir og ljósið flæðir inn um þröngar rifur og fyllir rýmið aftur úr allt annarri átt en mann óraði fyr­ir.

Ég man ekki í hvaða skóla­ljóði það var sem við fórum með í sjötta ÞB í Voga­skóla í fornöld, en ein­hver sagði: ,,Vilji er allt sem þarf”. Vilj­inn til að breyta. Og með það get ég kvatt sáttur hér af þessum þrönga gangi því eigi er rúm inni á stof­unum og sofnað svefn­inum langa undir brjóst­mynd af stofn­anda og eig­anda að þessum einka­rekna gámi.