Að skrifa um árás­ina á Charlie Hebdo í París mið­viku­dag­inn 7. jan­úar er að bera í bakka­fullan læk­inn. En stundum er í lagi að flæði yfir bakk­ana.

 1. Grimmd og mis­kunn­ar­leysi

Árásin á rit­stjórn­ar­skrif­stofu þessa franska skop­mynda­blaðs var ekki bara mann­skæð heldur óvenju hrotta­leg. Ég las frétt­irnar agn­dofa og horfði á mynd­skeið þar sem særður lög­reglu­mað­ur, sem liggur varn­ar­laus á gang­stétt, er aflíf­aður án minnsta hiks. Ég trúði vart mínum eigin aug­um. Umsvifa­laust vökn­uðu spurn­ing­ar: Hvað gerð­ist eig­in­lega? Hvaða menn gera svona? Hvers vegna þetta blað? Hvernig getur svona nokkuð gerst í Evr­ópu? Hvers vegna ger­ist svona yfir­leitt?

Ólafur Páll Jóns­son, dós­ent í heim­speki

við Mennta­vís­inda­svið Háskóla Íslands­.

Fljót­lega hrönn­uð­ust upp svör við þessum spurn­ingum á vefnum og nú vitum við ágæt­lega hvað gerð­ist. Það hafa líka verið gefnar ýmiss konar skýr­ingar á því hvers vegna þessir bræður og vit­orðs­menn þeirra gerðu einmitt þetta. Í raun vitum við samt lítið um til­finn­ing­ar, sjálfs­mynd og hugs­anir þessa fólks. Við getum stað­sett bræð­urna í félags­legu lands­lagi en það eitt og sér greinir þá ekki frá fjöl­mörgum öðrum ung­mennum sem gera ekk­ert þessu líkt. Við vitum líka hvers vegna þetta blað var skot­mark. Þarna unnu menn við að teikna skop­mynd­ir, m.a. ann­ars af Múhameð spá­manni og for­kólfum Íslamska rík­is­ins. Það þarf heldur ekk­ert að undr­ast að svona nokkuð skuli ger­ast í Evr­ópu – það á vís­ast eftir að end­ur­taka sig reglu­lega næstu ár og ára­tugi ef að líkum læt­ur. Og svo þarf heldur ekki að undr­ast að svona nokkuð skuli yfir­leitt ger­ast, því hrotta­fengin morð og hryðju­verk eru því miður dag­legir atburðir hér á jörð. Oft­ast nær kippum við okkur ekki upp við hrotta­skap­inn, jafn­vel þótt hann sé miklu meiri en sá sem við sáum í París á mið­viku­dag­inn í síð­ustu viku. Yfir­leitt er hann í þægi­legri fjar­lægð.

Af hverju kall­aði árásin þennan mið­viku­dag á svona sterk við­brögð? Ein ástæða er sú að ódæðið átti sér stað svo nærri okk­ur. Níger­ía, Pakistan, Afganistan, Suð­ur­-Súdan og fleiri lönd, sem stundum eru í fréttum vegna ofbeld­is- og hryðju­verka, eru langt í burtu. París er hluti af okkar heimi – hún er Evr­ópa og þar með „við“ en ekki bara ein­hverjir „aðr­ir“.

Af hverju kall­aði árásin þennan mið­viku­dag á svona sterk við­brögð? Ein ástæða er sú að ódæðið átti sér stað svo nærri okk­ur. Níger­ía, Pakistan, Afganistan, Suð­ur­-Súdan og fleiri lönd, sem stundum eru í fréttum vegna ofbeld­is- og hryðju­verka, eru langt í burtu. París er hluti af okkar heimi – hún er Evr­ópa og þar með „við“ en ekki bara ein­hverjir „aðr­ir“. Önnur ástæða er að árásinni var ekki bara beint gegn til­teknum ein­stak­lingum heldur ákveðnum gildum – m.a. tján­ing­ar­frels­inu. Okkur er sagt að tján­ing­ar­frelsið – eða kannski prent­frelsi, frelsi til fjöl­miðl­unar eða skoð­ana­frelsi – sé ein af grunn­stoðum vest­rænna lýð­ræð­is­sam­fé­laga og því hafi árásin verið árás á öll lýð­ræð­is­ríki. Þess vegna var þetta ekki bara árás sem átti sér stað nærri okk­ur, heldur var þetta árás á okk­ur.

 2. Hnatt­ræn stríðs­menn­ing

Ef við viljum skilja hvað gerð­ist í París á mið­viku­dag­inn þá verðum að skoða það sem eina birt­ing­ar­mynd af ástandi heims­ins – ástandi sem ein­kenn­ist af ofbeldi og stríðs­á­tök­um. Þetta ástand er ekki nýtil­komið og raunar hefur þeim farið fækk­andi síð­ustu ár sem deyja í stríð­um. Það sem er nýtt er birt­ing­ar­mynd þessa ástands. Við heyrum oft talað um hnatt­væð­ingu, ýmist í sam­bandi við fjöl­menn­ingu og fólks­flutn­inga eða í tengslum við við­skipti og efna­hags­mál – fyr­ir­tæki, fram­leiðsla og þjón­usta eru ekki lengur bundin landa­mærum heldur teygja anga sína um allan heim. Þessi hnatt­væð­ing nær líka til stríða og ofbeld­is. Stríðs­iðn­að­ur­inn þekkir engin landa­mæri, stríðs­menn­ingin ekki held­ur.

Á síð­ustu árum hafa Vest­ur­lönd staðið að stríðs­rekstri í mörgum lönd­um. En stríðin hafa að mestu verið háð fjarri Vest­ur­lönd­um. Það er reyndar ekki svo langt síðan það var stríð á Balkanskaga (1992–1996) en fólk hefur verið fljótt að gleyma því. Þótt þjóð­ar­leið­togar á Vest­ur­löndum seg­ist harma stríð og seg­ist líka vera tregir til að senda her­menn út á víg­völl­inn, þá er sann­leik­ur­inn samt sá að þessir sömu leið­togar hafa ekki verið neitt sér­lega hik­andi þegar tæki­færin hafa boð­ist. Þeir hafa heldur ekki harmað mikið þann við­bót­ar­skaða – colla­teral damage – sem er dauði óbreyttra borg­ara sem hlýst af stríðs­brölt­inu. Þegar Vest­ur­lönd hafa farið í stríð hefur jafnan verið lagt mikið kapp á að vinna stríðið – með allri full­komn­ustu tækni – en minna gert til að byggja upp frið­inn. Sífellt er alið á stríðs­menn­ingu – menn­ingu sem lítur á stríð og ofbeldi sem eðli­legt ástand, ekki síst sem leið til úrlausnar þegar sjón­ar­mið stang­ast á. Þá skiptir engu þótt af stað sé farið undir gunn­fána lýð­ræðis og rétt­læt­is.

Francois Hollande Frakk­lands­for­seti ásamt ýmsum þjóð­ar­leið­togum í samtöðu­göng­unni á laug­ar­dag.

„Frelsi, jafn­rétti og bræðra­lag“ voru kjör­orð frönsku bylt­ing­ar­innar árið 1789 og enn í dag eru þau Frökkum ofar­lega í huga. Frelsi, jafn­rétti og bræðra­lag eru grunn­gildi fransks sam­fé­lags. En þessi gildi eru ekki almenn gildi sem ein­kenna líf jarð­ar­búa. Þau eru í raun for­rétt­indi fárra. Á nýárs­dag fengum við fréttir af því að varð­skipið Týr hefði bjargað um 400 manns sem voru um borð í stjórn­lausu flutn­inga­skipi. Margir voru stoltir yfir því að okkar menn hefðu unnið slíkt mann­úð­ar­verk. Þetta fólk vildi komst til Evr­ópu á flótta frá heim­kynnum sínum – eða öllu held­ur, á flótta frá því sem eitt sinn var þeirra heima en er það ekki leng­ur. Er kannski bara víg­völl­ur. Í byrjun jan­úar myrtu menn Boko Haram um 2000 manns í Níger­íu. Sak­laust fólk. Fólk sem hafði ekki unnið sér annað til óhelgi en að vera til. Frelsi, jafn­rétti og bræðra­lag var þessu fólki fjar­lægur veru­leiki.

Ofbeld­is­verk eru svo algeng og ofbeld­is­menn­ingin svo útbreidd að við þurfum ekki að undr­ast að ofbeld­is­verk séu unn­in. Von­andi kippum við okkur samt upp við fréttir af þeim. Von­andi verðum við ekki samdauna þessum hryll­ingi heldur fyll­umst ógeði þegar við hlustum á frétt­irn­ar. Og von­andi gerum við eitt­hvað.

3. Satíran

Víkjum aftur að mið­viku­deg­inum í Par­ís. Af hverju Charlie Hebdo? Jú, svarið virð­ist blasa við. Þetta tíma­rit hafði birt virki­lega grófar myndir af öllu mögu­legu, m.a. Múhameð spá­manni og for­sprökkum Íslamska rík­is­ins. Ég held reyndar að þessar mynd­birt­ingar skýri ekki mikið einar og sér. Mér finnst ótrú­legt að ofstæk­is­fullir hryðju­verka­menn suður í Jemen eða Sýr­landi hafi miklar áhyggjur af því hvers konar myndir birt­ist í skop­mynda­blaði norður í Frakk­landi. Mynd­birt­ing­arnar gera blaðið vissu­lega að skot­marki en til að skilja hvers vegna, verður að sjá og skilja stærra sam­hengi. Hluti af þessu sam­hengi er ofbeld­is- og stríðs­menn­ing­in.

Sumir hafa reyndar furðað sig á því að blað eins og Charlie Hebdo hafi birt jafn grófar myndir og raunin er, að rit­stjórnin hafi ekki sett sér skýr­ari og þrengri mörk. Ég held að slíkar furður séu á mis­skiln­ingi byggð­ar. Satíran er jafnan andóf gegn valdi, heil­ag­leika og hefð­um. Og þegar hún er andóf gegn valdi, er hún ekki bara andóf gegn yfir­valdi – venju­legum vald­höfum – hún er líka andóf gegn kenni­valdi. Hún hæð­ist að þeim sem sitja á valda­stólum og hún hæð­ist að þeim sem eru við­mið um rétt og rangt, gott og vont, við­eig­andi og óvið­eig­andi. Og hún er ekki síst andóf gegn heil­ag­leika. Satírunni er ekk­ert heil­agt. Um leið og hún setur sér slík mörk, þá missir hún flugið og verður inn­an­tómur áróð­ur.

Sa­tíran er jafnan andóf gegn valdi, heil­ag­leika og hefð­um. Og þegar hún er andóf gegn valdi, er hún ekki bara andóf gegn yfir­valdi – venju­legum vald­höfum – hún er líka andóf gegn kenni­valdi.

And­spænis satírunni er eng­inn ósnert­an­leg­ur, eng­inn fær að vera hand­hafi sann­leik­ans, eng­inn er óskorað yfir­vald. Og umfram allt, þá und­ir­strikar satíran það að eng­inn hefur rétt á að vera ekki móðg­að­ur. Að þessu leyti er satíra lík heim­speki.

Sókratesi var ekki margt heil­agt. Á sínum tíma reis hann upp gegn hvers kyns kenni­valdi. Hann dró í efa hefð­ina, við­teknar skoð­an­ir, og við­horf máls­met­andi manna og höfð­ingja. Hver sem var gat átt von á erf­iðum spurn­ingum frá honum og það þýddi ekk­ert að svara með því að vísa í hefð, við­teknar skoð­anir eða álit sér­fræð­inga. Sókrates hélt bara áfram að spyrja þangað til honum sýnd­ist að svarið stæð­ist mæli­kvarða skyn­sem­inn­ar. Satírunni er svipað far­ið. Hún gerir grín að hverju sem er en mæli­kvarð­inn sem hún leggur á verk sín er ekki skyn­sem­in, eins og hjá Sókratesi, heldur fyndn­in.

Eins og það er til góð heim­speki og léleg heim­speki, þá er til góð satíra og léleg. Það eru líka til heim­spek­ingar sem kunna sig ekki, sem þekkja ekki sinn vitj­un­ar­tíma. Sumir halda áfram að spyrja löngu eftir að allir eru hættir að nenna að svara. Þannig getur satíran líka ver­ið. Sumir halda áfram að grínast, löngu eftir að allir eru hættir að hlæja. Það eru líka til heim­spek­ingar sem hefja rök­ræður þegar þær eru alls ekki við­eig­andi. Þannig getur sá sem beitir satíru líka skotið yfir markið og við­haft grín og háð þegar betra hefði verið að þegja.

Charlie Hebdo var gefið út í þremur millj­ónum ein­taka í dag og á sex tungu­mál­um. Það er upp­selt víðs­vegar í Frakk­land­i.

Ég vissi ekki að til væri blað í Frakk­landi sem héti Charlie Hebdo fyrr en ég fékk frétt­irnar á mið­viku­dag­inn. Og ég hef ekki hug­mynd um það hvort teikn­arar blaðs­ins hafi gengið of langt. Ég veit reyndar ekki hvað of langt er, allra síst í Frakk­landi þar sem skop­myndir eiga sér aðra hefð en í öðrum lönd­um. Það breytir því ekki að ég held að satíran sé mik­il­væg leið fyrir gagn­rýni á vald­hafa, kenni­vald og hefð. Í lýð­ræð­is­ríki er mik­il­vægt að hægt sé að efast um vald­ið, hvort sem það birt­ist í gervi póli­tísks yfir­valds, kenni­valds trú­ar­bragða eða ann­arra kerfa eða stofn­ana, eða sem vald í krafti hefðar og ríkj­andi hug­mynda­fræði. Í þeirri við­leitni – stöð­ugu við­leitni – að efast um vald og stöðu, hefð og gildi, eru satíran og heim­spekin sam­verka­menn, hvor með sínum hætti.

4. Trú­ar­brögðin

Trú­ar­brögð eru óneit­an­lega mik­il­vægur þáttur í því sem gerð­ist í París sein­asta mið­viku­dag. Það er samt ekki aug­ljóst hvernig ber að skilja hlut­verk þeirra í þessum voða­verk­um. Mér sýn­ist það að minnsta kosti ekki aug­ljóst. Það skiptir máli að gera grein­ar­mun ann­ars vegar á valda­stofn­unum trú­ar­bragða, eða öllu held­ur, valda­stofn­unum sem eru rétt­lættar og við­haldið í nafni trú­ar­bragða, og á trú­ar­brögðum sem gilda­kerfi, eða það sem maður gæti ein­fald­lega kallað trú­ar­brögð sem slík, hins veg­ar.

Þegar upp rísa vold­ugar valda­stofn­anir sem eru rétt­lættar og við­haldið í krafti trú­ar­bragða, þá verða trú­ar­brögðin jafnan und­ir­rót aðgrein­ing­ar. Valda­stofn­an­irnar þríf­ast á því að við­halda aðgrein­ingu þeirra sem undir þær eru settir og hinna sem eru þeim óvið­kom­andi. Í sinni verstu mynd verður slík aðgrein­ing að far­vegi afmennsk­un­ar. Það sáum við í París á mið­viku­dag­inn, og það hefðum við líka séð í Nígeríu – á blóð­velli Boko Haram – bara ef við hefðum kært okkur um að líta um svo langan veg.

Það er samt ekki hægt að skella skuld­inni á trú­ar­brögðin sem slík. Öðrum þræði eru flest trú­ar­brögð fyrst og fremst gilda­kerfi. Með því móti eru þau oft grunnur eða kjöl­festa sjálfs­myndar og sjálfs­virð­ingar þeirra sem aðhyll­ast þau, hver svo sem þau eru. Og þá geta þau eins verið kjöl­festa mennsku­hug­sjónar og bræðra­lags.

Öðrum þræði eru flest trú­ar­brögð fyrst og fremst gilda­kerfi. Með því móti eru þau oft grunnur eða kjöl­festa sjálfs­myndar og sjálfs­virð­ingar þeirra sem aðhyll­ast þau, hver svo sem þau eru. Og þá geta þau eins verið kjöl­festa mennsku­hug­sjónar og bræðralags.

Þessar tvenns konar birt­ing­ar­myndir trú­ar­bragð­anna – trú­ar­brögð sem valda­stofnun og trú­ar­brögð sem gilda­kerfi – eru yfir­leitt ekki eitt­hvað tvennt ótengt. Kaþ­ólska kirkjan var um aldir ein öfl­ug­asta valda­stofnun Evr­ópu en hún var líka umgjörð um gilda­kerfi, átrúnað og þar með kjöl­festa margra í til­ver­unni. Og eins er það vita­skuld með íslam; fjöl­margar valda­stofn­anir byggja til­veru sína á trú­ar­brögð­unum og margar hverjar eru vís­ast ekki annað en eðli­leg umgjörð um trú­ar­líf fólks. Íslenskar kirkju­sóknir eru á sinn hátt valda­stofn­anir sem hafa kristni að grund­velli en eru um leið eðli­leg umgjörð um trú­ar­líf margra Íslend­inga.

Því miður er saga flestra stórra trú­ar­bragða sú, að þau eru eða hafa verið notuð til að rétt­læta og við­halda ger­ræð­is­legum valda­stofn­unum sem byggja grund­völl sinn á aðgrein­ingu og afmennsk­un. Saga Evr­ópu geymir margar sögur af slíku ofbeldi í nafni trú­ar. Ísra­els­ríki og ofbeldið gegn Palest­ínu er önnur slá­andi birt­ing­ar­mynd. Einnig Íslamska rík­ið, Boko Haram og fleiri öfga­full sam­tök sem byggja til­veru sína á ofbeldi og hrotta­skap.

5. Hvað getum við gert? Hvað ættum við að gera?

Í Frakk­landi fer ekk­ert á milli mála að staðið verður vörð um tján­ing­ar­frels­ið. Það er ekki bara nauð­syn­legt til að and­æfa hryðju­verk­um, það er ekki síður nauð­syn­legt til að hlúa að rótum fransks sam­fé­lags. Ég vildi að hér á Íslandi væri mönnum jafn annt um tján­ing­ar­frelsið og suður í Frakk­landi. Ítrekað hefur Mann­rétt­inda­dóm­stóll Evr­ópu dæmt íslenska ríkið skaða­bóta­skylt eftir að blaða­menn hafa verið dæmdir fyrir meið­yrði í Hæsta­rétti. Það er vegið að starfs­grund­velli Rík­is­út­varps­ins sem sjálf­stæðs og öfl­ugs – og gagn­rýn­ins – fjöl­mið­ils. Nýlega var DV keypt af ein­stak­lingum sem sveið umræða blaðs­ins. Svo hreins­uðu þeir til uns öruggt væri að á blað­inu ynni eng­inn sem valdið gæti óþæg­ind­um. Og sjálfur for­sæt­is­ráð­herr­ann var ekki búinn að vera nema mánuð í starfi þegar hann kvart­aði opin­ber­lega undan gagn­rýni fjöl­miðla.

En þótt við stöndum vörð um tján­ing­ar­frelsið, þá kemur það ekki í veg fyrir fleiri svona árás­ir.

Það sem árásin í París er áminn­ing um, er að ástand heims­ins er ekki gott. Það er bein­línis afleitt. Við vitum það vel, og höfum lengi vitað það. Birt­ing­ar­myndir þessa ástands eru m.a. stríð­in, t.d. í Úkra­ínu, Sýr­landi og Níger­íu, kúg­unin og þjóð­ar­morðið í Palest­ínu, fátæktin sunnan Sahara, glæp­irnir í Mexíkó, og svo mætti lengi telja. Ástandið á Vest­ur­löndum sjálfum er ekki heldur svo gott. Fátækt, atvinnu­leysi, örvænt­ing og smán er hlut­skipti millj­óna manna í þessum glæsta afkima heims­ins.

„Það sem árásin í París er áminn­ing um, er að ástand heims­ins er ekki gott. Það er bein­línis afleitt. Við vitum það vel, og höfum lengi vitað það. Birt­ing­ar­myndir þessa ástands eru m.a. stríð­in, t.d. í Úkra­ínu, Sýr­landi og Níger­íu, kúg­unin og þjóð­ar­morðið í Palest­ínu, fátæktin sunnan Sahara, glæp­irnir í Mexíkó, og svo mætti lengi telja," segir Ólafur Páll Jóns­son.

Ef við viljum virki­lega koma í veg fyrir fleiri voða­verk eins og þau sem framin voru í París á mið­viku­dag, svo ekki sé minnst á slátr­un­ina í Níger­íu, þá verðum við að vinda ofan af stríðs­menn­ingu sam­tím­ans og bregð­ast við fátækt og úrræða­leysi, bæði utan Vest­ur­landa og innan þeirra. Við verðum að gera okkur ljóst að lýð­ræði verður ekki komið á með stríði. Stríð elur ekki af sér lýð­ræði, það elur af sér meira stríð, meiri kúg­un.

Ef við viljum að eitt­hvað breyt­ist í raun og veru þá verðum við að finna leiðir til að rækta mennsk­una hjá okkur sjálfum og öllum í kringum okk­ur. Við verðum að finna leiðir til að leggja af aðgrein­ing­una „við“ og „hin­ir“, því slík aðgrein­ing er far­vegur afmennsk­unar sem aftur rétt­lætir hvers kyns ofbeldi og smán. Við verðum að taka það alvar­lega að heim­ur­inn er einn, að hann er ekki sér­lega stór, og að mann­líf og efna­hagur er ein sam­ofin heild hvort sem okkur líkar það betur eða verr. Eng­inn er eyland, hvorki í góðu né slæmu.

Í bók­inni Öld barns­ins segir Ellen Key:

Þeir atburðir sem gerð­ust um alda­mótin birtu tákn­mynd hinnar nýju aldar sem nakið barn sem leggur til móts við heim­inn – en dregur sig í hlé þegar við blasa skark­andi vopn, heimur þar sem ekki er þuml­ungur af rými fyrir hinn nýja tíma að drepa niður fæti.

Margur varð hugsi yfir þýð­ingu þess­arar mynd­ar: þeir hugs­uðu um það hvernig efna­hags­lífið og raun­veru­leg stríðs­á­tök gáfu hinum lægstu hvötum manns­ins lausan taum­inn; hvernig mann­inum hefði mis­tek­ist að finna til­veru sinni göf­ugri birt­ing­ar­­myndir þrátt fyrir gíf­ur­lega þróun sið­menn­ing­ar­innar á lið­inni öld.

Þetta var skrifað árið 1900. Það á því miður enn við í upp­hafi árs 2015.