Í des­em­ber­mán­uði 1890 lét Vil­hjálmur II keis­ari boða alla helstu mennta­spek­inga Þýska­lands til fundar við sig í Berlín. Frá fund­inum er m.a. sagt í jan­ú­ar­hefti Skírnis árið eft­ir. Vil­hjálmi lá eitt og annað á hjarta um mennta­mál­in. Gerð hafði verið til­raun til að gera úr honum mennta­mann en það hafði að mest­u mis­tek­ist. Smám saman fjar­lægð­ist hinn verð­andi keis­ari mennta­lífið og hneigð­ist þess í stað til her­mennsku og hern­að­ar. Téðan des­em­ber­dag, stuttu eftir að Vil­hjálmur varð sjálfur keis­ari, steig hann á stokk íklæddur her­bún­ingi og flutti ræðu.

Hin eyði­leggj­andi áhrif mennt­unar

Inn­tak ræð­unnar var á þá leið að menntun ungra Þjóð­verja eyði­legði þá. Þeir yrðu að tómum lat­ínu- og grísku­hestum í stað þess að verða hraustir og góðir þegnar keis­ar­ans. Ungir, þýskir menn ættu fyrst og fremst að kynn­ast hinni glæstu sögu eigin þjóð­ar. Þeir ættu líka að fá að verða menn – en það yrðu þeir varla í skól­an­um, því margir kennar­anna verð­skuld­uðu ekki að vera kall­aðir upp­ald­ir. Skól­inn gerði það enn­fremur að verkum að fyrr eða seinna tap­aði mik­ill meiri­hluti stúd­ent­anna sjón. Sjötu­í­og­fjórir af hverjum hund­rað drengjum í efsta bekk þyrftu gler­augu. Hvers­konar her­menn yrðu slíkir menn? Keis­ar­inn vildi her­menn sem sæju heim­inn með eigin augum en ekki gegnum gler. Hann bætti því við að það væri hlut­verk góðs keis­ara að bera skyn­bragð á nútíma sinn og kom­andi tíma. Eins og Vil­hjálmur sæi fram­tíð­ina væri bráðnausð­yn­legt að gera gagn­gerar „umbæt­ur“ á þýska mennta­kerf­inu – svo upp myndu vaxa Þjóð­verjar af því tagi sem fram­tíðin þyrfti á að halda.

Það var ekki ein­ungis hin lík­am­lega hrörnun sem keis­ar­inn sagð­ist ótt­ast. Hann taldi skól­ana líka gróðra­stíur fyrir sós­í­al­isma. Fyrst og fremst vegna þess að kenn­ar­arnir væru of dug­lausir til að upp­ræta hina and­þýsku, tær­andi hug­mynda­fræði þar sem hún léti á sér kræla.

Þetta vil ég, þetta skipa ég

Að ræð­unni lok­inni fékk fund­ur­inn það verk­efni að skipu­leggja umbætur á þýska mennta­kerf­inu. Kennslu­mála­ráð­gjafi rík­is­ins, Gústav von Goßler, stjórn­aði umræð­unum og á máli hans var alveg ljóst að hann vildi standa vörð um meg­in­drætti kerf­is­ins eins og það væri. Að stuttri stund lið­inni kom sendi­boði til fund­ar­stjór­ans og rétti honum mynd af keis­ar­an­um. Á mynd­ina hafði Vil­hjálmur skrif­að: „

Sic volo, sic jubeo

,“ sem Skírnir þýðir sem „Þetta vil ég, þetta skipa ég.“

Ljóst varð að gegn keis­ar­anum væri ekki staðið og vinna hófst þegar við að upp­færa þýska mennta­kerfið í takt við óskir keis­ar­ans.

Sáttur almúgi, ósáttur keis­ari

Seinna átti keis­ar­inn eftir að lýsa miklum von­brigðum með það hve litlar breyt­ingar urðu í raun og veru á mennta­kerf­inu. Það var helst að vægi lat­ínu og grísku væri minnkað til að koma að meiri átt­haga­fræði og þjóð­ern­is­kennslu. Hug­myndir hans mættu enda tölu­verðri and­stöðu innan kerf­is­ins eins og það lagði sig. Þremur mán­uðum eftir fund­inn sá von Goßler sér þann kost vænstan að segja af sér emb­ætti. Hann taldi sér ekki stætt í lengur enda voru skoð­anir hans á mennta­málum í hróp­legu ósam­ræmi við áherslur keis­ar­ans.

Upp­á­tækið vakti þó mikla hrifn­ingu meðal almenn­ings. Fólk átti afar auð­velt með að sann­fær­ast um að skól­arnir gerðu menn að aum­ingjum og ímu­gustur á gler­augum og sós­í­al­isma var við­tek­inn í þýsku þjóð­arsál­inni. Raunar er ekki alveg laust við að í hinni íslensku Skírn­is­grein frá 1891 örli á hrifn­ingu á mál­flutn­ingi hins þýska keis­ara.

Keis­ara­veldi tor­tímt

Það er áhuga­vert að lesa til­vitn­anir í ræðu Vil­hjálms á skóla­mála­fund­inum svona löngu seinna. Sér­stak­lega er spá­dóm­skafl­inn um fram­tíð­ina merki­leg­ur. Keis­ar­inn sá sum sé fyrir sér að það Þýska­land sem hann ætl­aði að móta þyrfti fyrst og fremst hrausta, ætt­jarð­ar­elsk­andi her­menn. Það fór enda svo að í sögu­legu sam­hengi er arf­leið Vil­hjálms II fyrst og fremst sú að hafa tekið upp þá utan­rík­is­stefnu sem leiddi af sér fyrri heims­styrj­öld­ina og tor­tímdi um leið keis­ara­veld­inu. Sjálfur dó hann í útlegð í Belgíu rétt fyrir inn­rás Hitlers í Sov­ét­rík­in. Útför hans fór fram þar því Hitler ákvað að virða þá ósk hins fallna keis­ara að koma ekki inn fyrir mæri Þýska­lands aftur fyrr en keis­ara­dæmið hefði verið end­ur­reist.

Hvítar bækur

Á þeim 125 árum sem liðin eru síð­an Vil­hjálmur dreifði árit­uðum myndum af sér­ hefur ýmis­legt breyst í því hvernig valda­menn koma vilja sínum á fram­færi. Ein áhuga­verð­asta leiðin er sú að skrifa hvít­bók (e. white paper). Hvít­bækur eru upp­runa­lega bresk­ar. Þær eru ekki lög eða meit­l­aðar í stein en í þeim fel­ast sterk skila­boð. Þær fela gjarnan í sér ábend­ingu um það hvað ráða­menn ætla sér að gera, en það er þó í boði að gera athuga­semd­ir. Þær eru því gjarnan not­aðar til að þreifa á stemmn­ing­unni áður en stefnu­breyt­ingum er hrint í fram­kvæmd. Einnig eru til blá­bækur og græn­bækur sem gegna aðeins öðrum hlut­verk­um. Nöfnin eru bók­staf­leg, komin af upp­runa­legum lit bókanna innan bresku stjórn­sýsl­unn­ar.

Hvít­bækur eru ekki sér­lega algengar í íslenskri stjórn­sýslu. Þær þekkj­ast þó. Þekktasta dæmið í dag er hvít­bók mennta­mála­ráð­herra. Í henni segir ráð­herr­ann að hann vilji leggja aukna áherslu á læsi og skil­virkni. Stytta á fram­halds­skól­ann og taka upp fleiri lestr­ar­kann­an­ir.

Breyt­ingar framundan

Nú er í gangi vinna við að útfæra breyt­ingar á mennta­kerf­inu. Starfs­hópar eru að störf­um. Innan hópanna hafa vakn­að, eins og geng­ur, ákveðnar efa­semdir um suma þætti breyt­ing­anna. Ráðu­neytið hefur ekki látið það stöðva sig og gripið til þeirra ráða sem þarf til að koma hóp­unum aftur á spor­ið. Sic volo, sic jubeo.

Hvað sem allri gagn­rýni innan úr skóla­kerf­inu líður þá er því eins ástatt um ráð­herr­ann okkar og síð­asta keisar­ann í Þýska­landi. Það má auð­veld­lega upp­skera almenna ánægju með því að ráð­ast á mennta­kerfið fyrir það að gera ung­dóm­inn að aum­ingj­um, hvað þá ólæsum aum­ingj­um. Und­ir­liggj­andi eru þó alltaf ein­hver önnur mark­mið.

Hvað vill mennta­mála­ráð­herrann?

Vil­hjálmur II vildi búa til kyn­slóð sem hætti að rugga hinu ímynd­aða þýska lang­skipi. Hann vildi þæga og kraft­mikla her­menn – ekki veik­burða, and­þýska bóka­béusa. Hvað mennta­mála­ráð­herr­ann okkar vill er flókn­ara mál. Auð­vitað vill hann aug­ljós­lega að fólk byrji fyrr að bera sjálft kostn­að­inn af menntun sinni. Stytt­ing fram­halds­skól­ans ætti að skila því á end­an­um. Síð­asta ár fram­halds­skól­ans verður þá lík­lega að grunn­ári í háskóla sem ein­hver hluti mun alltaf fjár­magna sjálf­ur. Hin aukna áhersla á læsi í hefð­bundnum skiln­ingi er síðan hefð­bund­inn útgangs­punktur hjá mönnum á hans póli­tísku bylgju­legd. Með því að gera lestur (og hugs­an­lega reikn­ing) að meg­in­mæli­punktum í gæðum mennt­unar hefur til­hneig­ingin orðið sú að búið er að koma á fót ein­földum mark­aði með inn­byggðum lög­málum sem hrinda af stað heil­mik­illi „grósku“.

Sjálf­bæra flísin í fingri ráð­herr­ans

Síðan kemur sér ekk­ert illa fyrir ráð­herr­ann að sjá til þess að athyglin sé á læsi. Ekki vegna þess að þar séu ein­hver ann­ar­leg sjón­ar­mið að verki – önnur en þau að meðan athyglin er þar, þá er hún varla ann­ars­staðar á með­an. Það er til dæmis verst varð­veitta leynd­ar­mál mennta­kerf­is­ins að mennta­mála­ráð­herr­anum er alveg óskap­lega í nöp við kafla 2.1.2. í núgild­andi aðal­námskrá. Þar er kveðið á að menntun skuli miða að sjálf­bærni og virð­ingu fyrir henni. Þannig bera að taka ítrasta til­lit til nátt­úru­auð­linda, jöfn­uðar milli manna og efna­hags­legs rétt­læt­is.

​Það tekur tölu­verðan tíma að breyta aðal­námskrám og draga þannig við þessar flísar úr fingrum skoð­ana­systk­ina mennta­mála­ráð­herr­ans. Það er auð­velt að gefa út hvít­bók. Hvít­bók­ar­vinnan er síðan rétt að byrja og ­meðan við erum upp­tekin við að þróa flókið kerfi lesskim­ana og við­bragða við hæglæsi er nokkuð ljóst að á meðan verður lít­ill þróttur í sjálf­bærni­hlut­an­um. Áður en við vitum af verður svo komin ný, aðlöguð námskrá.

Kald­hæðni og sjálf­bærni 

Það er kald­hæðn­is­legt í ljósi þess­arar sög­u að þrætu­epli íslenskrar menntapóli­tíkur skuli vera sjálf­bærni. Það er nefni­lega nákvæm­lega sjálf­bærnin sem var hreyfi­afl Vil­hjálms keis­ara. Hann sá ekki fyrir sér að geta við­haldið þýska heims­veld­inu nema staðið yrði gegn and­þýskum áhrif­um. Ríkið þyrfti að ala upp þýska, þjóð­ern­is­sinn­aða áhuga­menn um hern­að í stríðum straum­um.

Raunin var svo auð­vitað sú að allt sem hann gerði leiddi á end­anum til þess að Þýska­landi var tor­tímt í þeirri mynd sem hann þekkti það. Þýskur þjóð­ern­is­remb­ingur og ofurá­hersla á hernað var lík­lega þrátt fyrir allt það síð­asta sem kyn­slóðin sem fædd­ist á ára­tug­unum umhverfis alda­mótin þurfti á að halda.

Bless­un­ar­lega erum við Íslend­ingar að mestu lausir við óhóf­legan þjóð­ern­is­remb­ing og hern­að­ar­hyggju. Það er helst að sumir virð­ist álíta við­skipta­lífið hinar nýju víg­stöðv­ar. Þjóð­verjar tóku Belgíu – við tók­um Magasin du Nord.

Ég held það gæti verið núver­andi vald­höfum á Íslandi holl og góð lexía að ígrunda sjálf­bærni þess sam­fé­lags sem unnið er að því að skapa hér á landi. Stóra útrás­in hefði átt að vera okkur dýr­mæt áminn­ing um ýmis­legt. Áminn­ing sem ætti að berg­mála gegnum allar kreppur og hrun og vara okkur við því að beita sömu aðferðum við að fást við afleið­ingar okkar eigin ásælni í ann­arra eig­ur og komu okkur í vand­ann til að byrja með.

Höf­undur er kenn­ari.