Kristín Vala Ragn­ars­dótt­ir, pró­fessor í Sjálf­bærni­vís­indum við Háskóla Íslands­.

Út um allan heim hafa risið upp hópar fólks sem vilja breyt­ingar til hins betra fyrir bæði sam­fé­lagið og nátt­úr­una. Stofnun fjöl­margra gild­is­banka sem fjár­festa í sam­fé­lagi og umhverfi, Arab­íska vorið 2011, Wall-street mót­mælin 2011, end­ur­vakn­ing sam­vinnu­fé­laga út um allan heim – þar á meðal í Banda­ríkj­un­um, stofnun grennd­ar­mynta (t.d. Bristol pund), nýir flokkar sem stjórna bæj­ar­fé­lögum (t.d. Frome, Englandi 2011), kirkju­sam­tök kalla eftir fjár­losun frá jarð­efna­elds­neyti (Kvak­arar 2011; breska kirkjan 2014), yfir 50 stór­fjár­festar í Banda­ríkj­unum byrja fjár­losun frá jarð­efna­elds­neyti 2014, lofts­lags­gangan mikla út um allan heim haustið 2014, bókin Bylt­ing (Revolution) eftir grínistan Russel Brand í Bret­landi haustið 2014 – svona má lengi telja.

Álíka hreyf­ingar hafa mynd­ast á Íslandi und­an­farin ár. Þar má nefna Bús­á­halda­bylt­ing­una 2009, stofnun Besta flokks­ins 2010, og röð funda þar sem kraf­ist er þjóð­ar­at­kvæða­greiðslu fyrir inn­töku í Evr­ópu­sam­bandið (ESB) 2014. Nú er aftur soðið upp úr á Íslandi og þriðji mót­mæla­fund­ur­inn sem er ris­inn úr gras­rót­inni er boð­aður á morg­un, 17. nóv­em­ber, undir slag­orð­inu Jæja. Við­brögð stjórn­valda eru þau að þetta séu aðal­lega tón­list­ar­kenn­arar í verk­falli. Svo er ekki.  Hér hefur saman komið þver­snið af þjóð­inni sem vill sjá breyt­ing­ar.  Ég tek hér að neðan nokkur dæmi.

Ósann­gjarn skattur á auð­lindir

Fyrstu skref núver­andi rík­is­stjórnar var að taka af mest allan skatt á útgerð­ar­fé­lög.  Þau eru að auðg­ast af fisk­inum sem er sam­eign þjóð­ar­inn­ar.  Því kalla margir eftir að við tökum Norð­menn okkur til fyr­ir­myndar – en þar fer 78% af tekjum olíu­fyr­ir­tækja í hinn svo­kall­aða olíu­sjóð, sem stofn­aður var upp úr 1990, og nú er Nor­egur rík­asta þjóð heims. Stór hluti íslend­inga er óánægður með skatta­breyt­ing­arn­ar, sem gerir útgerð­ar­mönnum kleift að borga sér millj­arða í arð á ári.

Annað dæmi um að þjóðin sé ekki að fá sinn skerf af auð­lindum þjóð­ar­innar er að stór­iðn­að­ar­fyr­ir­tæki sem nýta 80% af þeirri raf­orku sem við fram­leiðum borga mjög lágt verð fyrir raf­magnið sem er tengt álverði í heimsmarkaði.

Annað dæmi um að þjóðin sé ekki að fá sinn skerf af auð­lindum þjóð­ar­innar er að stór­iðn­að­ar­fyr­ir­tæki sem nýta 80% af þeirri raf­orku sem við fram­leiðum borga mjög lágt verð fyrir raf­magnið sem er tengt álverði í heims­mark­að­i.  Þegar álverðið er lágt borgar íslenska þjóðin með hverju áltonni sem fram­leitt er.  Með­alarður Lands­virkj­unnar af raf­orku­sölu til stór­iðju síðan hún hófst er undir 3%.  Berum þetta saman við norska olíu­sjóð­inn sem fær 78% af tekjum olíu­fyr­ir­tækj­anna.

Auk þessa borga stór­iðju­fyr­ir­tækin nær engan skatt í rík­is­sjóð.  Þar sem ekki eitt hluta­bréf er í eigu Íslend­inga, fer allur gróði fyr­ir­tækj­anna í skatta­skjól.  Nær það eina sem við fáum úr þessu stór­iðju­æv­in­týri er eyðilögð nátt­úra og nokkur hund­ruð störf auk skatt­greiðslna starfs­manna. Fjöl­margir Íslend­ingar eru and­vígir þess­ari stefnu sem er lýst í þaula í Drauma­landi Andra Snæs Magna­sonar og í heim­ild­ar­mynd með sama nafn­i.  

Heil­brigð­is­kerfið

Und­an­farin ár hefur breska rík­is­stjórnin kerf­is­bundið rifið niður heil­brigð­is­kerfið (National Health Service) sem Bretar hafa verið stoltir af síðan síð­ustu heims­styrj­öld lauk.  En síð­ast­liðin ár hefur einka­væð­ing farið af stað og stór hluti þeirra sem nú sjá um hluta þjón­ust­unnar eru erlend fyr­ir­tæki frá Banda­ríkj­un­um, Suður Afr­íku og Kanada.  Um leið hefur kostn­aður auk­ist.  Svo virð­ist sem hér á landi sé sama stefna að fara af stað.

Slík einka­væð­ing byrjar á að svelta heil­brigð­is­kerfið og láta borg­ara borga meira og meira sjálfa – nú um 20% af kostn­aði á Íslandi.  Síðan er hluti þjón­ustu boð­inn út til einka­að­ila og boðið upp á einka­væddar heil­brigð­is­trygg­ing­ar.  Þetta teja margir Íslend­ingar að verði að stoppa.  Ég hvet alla sem hafa áhuga á þessum málum að horfa á TEDx fyr­ir­lestur Allyson Poll­ock í Exeter, Englandi

Olíu­vinnsla og lofts­lags­breyt­ingar

Nú eru stjórn­völd mjög spennt fyrir að stofna olíu­ríkið Ísland.  Sem sér­fræð­ingur í nátt­úru­auð­lindum hef ég kannað hve mikil olía er hér lík­lega til vinnslu.  Ekki eru til mikil gögn frá Orku­stofnun en nokkrar norskar skýrslur taka til gögn. Þar kemur í ljós að það magn sem sem vinna má er talið vera um það bil álíka stórt og það sem Banda­ríkja­menn brenna á tveimur árum eða svo.

Að leggja í fram­kvæmdir á innviðum á landi og sjó upp á millj­arða króna vegna mögu­legrar hámarks­árs­fram­leiðslu á olíu upp á 40 milljón m³ í kringum 2050, sem myndi síðan end­ast til um 2070, er væg­ast sagt alvar­lega áhættu­samt í heimi þar sem fjár­losun úr olíu­vinnslu eykst degi frá degi.

Einnig er sú orka sem fæst úr ævin­týr­inu tak­mörk­uð.  Þegar kannað er hve mikil umframorka (Energy Return on Energy Inve­sted (ER­OI) – hlut­fall orku út fram­yfir orku inn) í olíu­vinnslu varð til í kringum alda­mótin 1900 kemur í ljós að hlut­fallið var um 100.  Olía sem er djúpt í jarð­lögum (nokkur þús­und metr­ar) og og á haf­dýpi yfir 1000 m líkt og á Dreka­svæð­inu er talin hafa hlut­fallið minna en 10.  Því eru gróða­horfur litl­ar. Nær væri að setja fjár­magn í þróun á end­ur­nýj­an­legri orku­fram­leiðslu.

Ekki má gleyma teng­ingu olíu­brennslu við lofts­lags­breyt­ing­ar.  Vís­inda­menn hafa nú sýnt fram á að við megum ein­ungis brenna um 25% af því jarð­efna­elds­neyti sem eftir er, ef við viljum vera innan þeirra 2^oC með­al­hitn­un­ar­marka and­rúms­lofts­ins sem þjóðir heims hafa sam­þykkt.  Því er olían á Íslands­mið­um, ef nokkur er, best geymd í jarð­lög­unum þar, sem nokk­urs konar banka­inn­eign fyrir kom­andi kyn­slóð­ir. Við getum sem þjóð lagt þetta til og verið til fyr­ir­myndar á alþjóða­vísu. Ungt fólk sem stendur að veftíma­rit­inu Grugg og Ungir umhverf­is­sinnar hafa nú stigið fram með slíkar kröfur og önnur umhverf­is­sam­tök og ég eru þeim algjör­lega sam­mála.

Hálend­ið, nýt­ing jarð­hita­orku og ferða­menn

Enn stefna stjórn­völd í meiri eyði­legg­ingu á hálend­inu – með virkj­ana­bygg­ingu og raf­línlu­lögn. Þetta gengur þvert á vilja margra sem eru nátt­úru­unn­endur og vilja verndun hálend­is­ins – sem oft er vitnað til sem hjarta lands­ins, eða Mið­garðs, á máli hins virta nátt­úru­vernd­ar­sinna Guð­mundar Páls Ólafsonar (sjá síð­ustu bók hans Vatn­ið).  Mál margra sem ég hef talað við und­an­farið er: Nú er nóg komið af orku­vinnslu sem seld er á spott­prís. Nóg er komið af útblæstri jarð­hita­orku umfram end­ur­nýjun líkt og nú á sér stað á Hell­is­heiði og Reykja­nes­i.  Nóg er komið af eyði­legg­ingu hálend­is­ins með virkj­un­um. Unnt er að skoða þau svæði sem eru í hættu á Nátt­úru­korti Fram­tíð­ar­lands­ins sem nú er einnig á ensku. Margir í land­inu vilja að sú orka sem eftir er sé nýtt á skyn­saman máta þannig að kom­andi kyn­slóðir geti einnig notið henn­ar.  Þessu er ég hjart­an­lega sam­mála.

Ekki má gleyma að ferða­menn koma til lands­ins til að njóta ósnort­innar nátt­úru og víð­ernis – en ekki til að sjá virkj­an­ir, uppi­stöðu­lón og raf­möst­ur.

Auð­legð­ar­skattar og ójöfn­uður

Sú sjón­hverf­ing sem nýfrjáls­hyggjan heldur fram, að auður fær­ist frá þeim ríku til þeirra sem minna mega sín ef skattar eru lágir á þá ríku, hefur marg­sinnis verið sýnd sem ósönn.  Þeir ríku nýta sinn skerf í meiri einka­neyslu og lúx­us­lifnað – og auka þannig hag­vöxt. Með afnámi auð­legð­ar­skatta og lækkun skatta á útgerð­ar­menn, eykst ójöfn­uð­ur­inn.

Aukn­ing vergrar lands­fram­leiðslu segir ekk­ert til um skipt­ingu auðs innan lands­ins eða um hlut­fall hæstu og lægstu tekna.  Þetta sést á því að sala á lúx­usvöru er að aukast á sama tíma og fjöldi þeirra sem leita til frjálsra félaga­sam­taka eftir mat­ar- og fata­gjöfum eykst. Því hefur fjár­söfun á Jæj­a­mót­mælum farið í mat­ar­sjóð fyrir þá sem minna mega sín.

Tíu pró­sent tekju­hæstu Íslend­ing­arnir fá rúm­lega einn þriðja allra launa á Íslandi og tekju­hæstu 20% fá um 56% allra launa. Tvö pres­ent fjöl­skyldna í land­inu eiga nær helm­ing allra skuld­lausra eigna.  Þetta sýnir að hér eru stjórn­völd á rangri braut og því eru margir íslend­ingar reið­ir.

Skatta­skjól

Nú er opin­bert að Skatt­rann­sókna­stjóri hefur fengið lista yfir 50 íslenska aðila sem eiga fé í skatta­skjól­u­m.  Fjár­mála­ráð­herra hefur ekki gefið leyfi til þess að þessi gögn séu keypt.  Bera má þetta saman við við­brögð Þjóð­verja sem keyptu slík gögn og náðu í millj­arða evra í rík­is­sjóð Þýska­lands.

Nú eru margir Íslend­ingar reiðir yfir við­brögðum ráð­herra og ýjað hefur verið að því að lík­lega bregð­ist hann ekki við á jákvæðan máta vegna þess að hann sjálf­ur, eða fólk nærri hon­um, eigi slíkt fé. Margir Íslend­ingar fara fram á að málið verði upp­lýst.  Ekki veitir af fé í rík­is­kass­ann.

Sendi­herra­emb­ætti

Það er með ólík­indum að enda­laust sé ónýtum stjórn­mála­mönnum hyglað með emb­ættum frá seðla­banka­stjóra­stólum til sendi­herra­emb­ætta. Það hefur komið skýrt fram hvaða afleið­ingar það hafði fyrir þjóð­ina þegar Davíð Odd­son, sem fyrst einka­væddi bank­ana sem for­sæt­is­ráð­herra og varð síðan seðla­banka­stjóri, hlaut slíka fram­göngu. Nú hefur rík­i­s­tjórnin skipað for­sæt­is­ráð­herra frá hrun­tím­an­um, Geir H. Haar­de, sem sendi­herra. Þessu mót­mæla fjöl­marg­ir. Slík emb­ætti eiga að vera fyrir þá sem hafa þekk­ingu á efna­hags­málum (seðla­banka­stjóri) og hafa unnið sig upp innan utan­rík­is­þjón­ust­unnar (sendi­herra).

Ný stjórn­ar­skrá

Eftir hrun fór ný stjórn af stað með að leggja drög að nýrri stjórn­ar­skrá á lýð­ræð­is­legan máta. Ísland og Íslend­ingar hafa fengið mikið lof fyrir erlendis frá.  En flestir þeirra sem fjarri búa vita ekki að þetta ferli hefur verið langt frá því að vera lýð­ræð­is­legt.

Ferlið byrj­aði vel. Þjóð­fundur lagði til efni í nýja stjórn­ar­skrá sem kosnir með­limir á Stjórn­laga­þingi áttu að taka til­lit til. En svo fór að halla á lýð­ræð­ið.  Gömlu vald­haf­arnir sem báru ábyrgð á hrun­inu vildu ekki breyt­ing­ar, og reyndu allt sem þeir gátu til að kyrkja ferlið – með aðstoð Hæsta­rétt­ar. Fyrr­ver­andi rík­is­stjórn brá þá á það ráð að Stjórn­laga­þingi yrði breytt í Stjórn­laga­ráð sem lagði drög að nýrri stjórn­ar­skrá. Þessi drög hafa nú verið kæfð í nefnd á Alþing­i.  Hér eru margir íslend­ingar mjög óánægðir að mér með­taldri.

Hrauna­vinir

Mælir­inn fyllt­ist fyrir marga þegar níu frið­sam­legir mót­mæl­endur voru sak­felldir fyrir að gera sitt besta til að vernda Gálga­hraun, friðað hraun sem hafði verið gert ódauð­legt af þjóð­ar­mynd­lista­mann­inum Jóhann­esi Kjar­val. Það er með ólík­indum að eyði­legg­ing á nátt­úr­unni séu taldar fram­farir á meðan eyði­legg­ing á lista­verkum Kjar­vals yrðu talin glæp­ur. Ákæra vald­stjórn­ar­innar er að mínu mati ein­ungis til að sýna að borg­arar hafi engan rétt, þrátt fyrir að Ísland hafi skrifað undir Árós­ar­sátt­mál­ann þar sem þjóð­fé­lags­þegnar hafa rétt til að láta skoð­anir sínar í ljós á mál­efnum tengdum umhverf­inu.

­Síðan ég flutti til Íslands árið 2008, eftir 30 ára búsetu erlend­is, hef ég oft skamm­ast mín fyrir að vera Íslend­ingur vegna spill­ingar í samfélaginu

Síðan ég flutti til Íslands árið 2008, eftir 30 ára búsetu erlend­is, hef ég oft skamm­ast mín fyrir að vera Íslend­ingur vegna spill­ingar í sam­fé­lag­inu, en aldrei hef ég skamm­ast mín eins mikið og eftir að þessi dómur var felld­ur. Gálga­hrauns­tón­leik­arn­ir, með fríum fram­lögum lista­manna og hund­ruða áhlust­enda í Háskóla­bíói í lok októ­ber, sýna að ég er ekki ein um þessa skoð­un. Við bindum miklar vonir við úrskurð Mann­rétt­inda­dóms­stóls Evr­ópu, en mál níu­menn­ing­anna hefur verðið lagt fyrir hann með stuðn­ingi Land­vernd­ar.

Hvert næst?

Hér að ofan eru ein­ungis nokkur dæmi um hvers vegna gras­rótin á Íslandi er nú í upp­námi og kallar eftir breyt­ingum með mót­mæla­fundum undir slag­orð­inu Jæja. Margt annað má taka til umræðu – t.d. leynd yfir vopna­væð­ingu lög­reglu, birt­ing lög­reglu á nöfnun mót­mæl­enda frá 2009-2011, inn­an­rík­is­ráð­herra sem tekur ekki ábyrgð á star­femi ráðu­neytis síns með afsögn, höft á menntun þeirra sem eru eldri en 25 ára, hækkun mat­ar­skatts, lúxús­bíla­kaup ráð­herra, van­mat á mik­il­vægi tón­list­ar­kennslu, stóra leið­rétt­ingin sem er talin farsi af mörgum og svo fram­veg­is.

Ef rík­is­stjórnin hlustar ekki, verða dagar hennar lík­lega ekki margir, því fólkið í land­inu hefur misst traust á stjórn­mála­mönn­um. Þetta kemur skýrt fram í skoð­ana­könn­un­um.