Hug­takið „mega­project" eða risa­verk­efni er notað um verk­efni sem eru svo kostn­að­ar­söm að fjár­hags­legt umfang þeirra gerir úts­lag í þjóð­hags­stærð­um. Slík verk­efni tengj­ast gjarnan upp­bygg­ingu sam­fé­lags­inn­viða. Sem dæmi má nefna gerð flug­valla, langra jarð­ganga og flók­inna sam­göngu­mann­virkja.

Verk­efni af þessu tagi eru þá oft á for­orði rík­is­valds­ins og/eða sveit­ar­stjórna. Þau telj­ast mik­il­væg fyrir sam­fé­lagið til að það megi þróast, til að tryggja þegn­unum bestu mögu­legu þjón­ustu, auka skil­virkni og hag­kvæmni og búa sam­fé­lagið undir fram­tíð­ina. Hér er um að ræða afar dýr verk­efni og fjár­hags­leg áhætta getur verið umtals­verð. Þau eru jafnan flókin og marg­slung­in, margir hags­muna­að­ilar tengj­ast þeim, þau fela í sér flókna samn­inga­gerð, sam­spil margra verk­taka, verk­kaupa og stofn­ana, fram­kvæmda­tími getur verið langur og á meðan á þeim stendur geta þau haft veru­leg áhrif á dag­legt líf borg­ar­anna. Nær­tækt dæmi hér eru fram­kvæmdir við nýjan Land­spít­ala við Hring­braut. 

Í öllum verk­efnum þarf að vanda til und­ir­bún­ings og eft­ir­fylgni, en í risa­verk­efnum er þetta sér­stak­lega brýnt. Fag­leg verk­efna­stjórnun er lyk­il­at­riði, frá stefnu­mótun og ákvarð­ana­töku og allt í gegnum und­ir­bún­ing, hönn­un, fram­kvæmd og gang­setn­ingu á rekstri þeirra mann­virkja sem verk­efnin skila. Rann­sóknir sýna að risa­verk­efni eru erfið og snúin og mikil hætta er á að þau lendi út af spor­inu. Mörg dæmi eru til um þetta og viða­miklar rann­sóknir hafa verið gerðar á risa­verk­efnum og áhættum og áskor­unum sem þeim fylgja. En þrátt fyrir áhætt­una er nauð­syn­legt að ráð­ast í risa­verk­efni til að stíga megi nauð­syn­leg skref inn í fram­tíð­ina.

Nú um stundir er þetta mik­il­vægt sem aldrei fyrr þegar þjóðir heims setja sér metn­að­ar­full mark­mið í lofts­lags­mál­um. Umræða um sjálf­bærni og hringrás­ar­hag­kerfi teng­ist þessu og stórar breyt­ingar eru að verða á lífs­háttum allra jarð­ar­búa. Ísland er hér ekki und­an­skilið og margt mun breyt­ast hér á kom­andi árum. Um ára­tuga­skeið hefur það tíðkast á Íslandi að urða úrgang. Við höfum talið okkur trú um að sú leið sé ódýr­ust og ein­földust, en þessi sjón­ar­mið heyra sög­unni til, urð­un­ar­staðnum í Álfs­nesi verður brátt lokað og flestallt sem teng­ist úrgangs­málum er í hröðu umbreyt­inga­ferli. Á höf­uð­borg­ar­svæð­inu eru stigin stór skref með upp­bygg­ingu gas- og jarð­gerð­ar­stöðvar í Álfs­nesi þar sem líf­rænum úrgangi er umbreytt í moltu og metan­gas. Betur má ef duga skal og enn er óvíst hvernig ráð­stafa skal tug­þús­undum tonna af brenn­an­legum úrgangi sem hingað til hefur verið urð­aður í Álfs­nesi. Og þá er ég einmitt kom­inn að meg­in­við­fangs­efni þessa pistils, því mik­il­væga verk­efni að koma upp úrgangsorku­stöð af full­komn­ustu gerð sem býr til raf- og varma­orku úr brenn­an­legum úrgangi sem til fellur á Íslandi.

Miklar kröfur eru gerðar í umhverf­is­málum þar sem slíkar stöðvar eru reknar og tækni­bún­aður þeirra er dýr. Aug­ljóst virð­ist að kröfur í umhverf­is­málum munu aukast á kom­andi árum, til dæmis er fyr­ir­sjá­an­legt að innan fárra ára verði gerðar kröfur um að kolefni verði fangað í allri úrgangs­brennslu. Á Íslandi búa færri en fjögur hund­ruð þús­und manns. Reiknað hefur verið út að afkasta­geta stöðvar sem þjón­u­stað getur allt Ísland er af stærð­argráðunni hund­rað þús­und tonn á ári. Slík stöð er lítil í alþjóð­legu sam­hengi, til sam­an­burðar má nefna brennslu­stöð á Ama­ger í Kaup­manna­höfn sem afkastar 650.000 tonnum á ári og aðra í miðri Vín­ar­borg sem afkastar 250.000 tonnum á ári. Lítil úrgangsorku­stöð á Íslandi verður dýr í upp­bygg­ingu og rekstri, en það að byggja slíka stöð er samt mun væn­legri kostur en að treysta á útflutn­ing á þessum efn­is­straumi og búa við þá áhættu, óvissu og háan kostnað sem útflutn­ingi fylg­ir. Sveit­ar­fé­lögin bera ábyrgð á úrgangs­málum en þau eru mörg og flest þeirra eru lít­il. Til að við getum nýtt okkur bestu tækni­lausnir í úrgangs­málum verður að hugsa heild­rænt, taka höndum saman og leysa úr málum á vett­vangi þjóðar frekar heldur en út frá afmörk­uðum sjón­ar­hornum minni sveit­ar­fé­laga. 

Við erum brennd af því á Íslandi að byggja og reka litlar brennslu­stöðvar fyrir úrgang. Slíkar stöðvar voru settar upp á nokkrum stöðum fyrir fáeinum ára­tug­um. Þeim var öllum lokað þar sem úti­lokað reynd­ist að upp­fylla alþjóð­legar kröfur í umhverf­is­málum og kostn­aður við rekstur var hár. Nú reynir á leið­andi for­ystu rík­is­valds­ins og sam­taka sveit­ar­fé­laga. Sem þjóð eigum við ekki aðra betri kosti en að ráð­ast í eitt metn­að­ar­fullt verk­efni til að við getum upp­fyllt alþjóð­legar kröf­ur, lág­markað kostnað og borið höf­uðið hátt í sam­fé­lagi þjóð­anna. Um leið er nauð­syn­legt að koma á jöfn­un­ar­kerfi af ein­hverju tagi til að lands­menn allir sitji við sama borð hvað varðar kostnað við brennslu, óháð því hvort þeir búa í afskekktum hér­uðum eða á þétt­býl­is­svæð­um.

Í upp­hafi þessa pistils var rætt um risa­verk­efni. Ný hátækni­úr­gangsorku­stöð á Íslandi er ekki risa­verk­efni í þeim skiln­ingi, en engu að síður er hún stórt, flókið og ótrú­lega mik­il­vægt verk­efni fyrir íslenska þjóð. Ráð­stefnan IMaR (www.im­ar.is) sem fer fram þann 20. októ­ber í sam­starfi Háskól­ans í Reykja­vík og Verk­fræð­inga­fé­lags­ins fjallar um risa­verk­efni, áhættu og nýsköp­un. Allt þetta kemur heim og saman í umræðu um hátækni úrgangsorku­stöð og alþjóð­legir sér­fræð­ingar í risa­verk­efnum munu stíga á stokk á ráð­stefn­unni og fræða okkur um hvað við þurfum að var­ast og hvernig við getum nýtt okkur reynslu ann­arra þjóða til að standa vel að okkar risa­verk­efn­um. Við megum nefni­lega ekki vera smeyk við að ráð­ast í umfangs­mikil fram­fara­verk­efni - stundum þarf að hugsa stórt.

Höf­undur er pró­­fessor við verk­fræð­i­­deild Háskól­ans í Reykja­vík.