Þröng­sýni er ekki afleið­ing fáfræði. Bráð­gáfað og vel upp­lýst fólk getur verið herfi­lega þröng­sýnt – við sjáum það nán­ast dag­lega í fjöl­miðl­um. Þröng­sýni er afleið­ing ótta og ótti er til­finn­ing. Ótta er hægt að skapa með upp­lýs­ing­um, en hið óheppi­lega er að þegar ótt­inn er virkj­aður í heil­anum er and­skot­anum erf­ið­ara að bægja honum frá með upp­lýs­ingum og stað­reynd­um. Það er nán­ast ómögu­legt. Ég þekki þetta sem sér­fræð­ingur í ham­fara­stjórn­un; töl­fræði­lega eru meiri líkur á því að þú munir deyja við að detta út úr rúm­inu þínu en að þú deyir í flug­slysi. Samt ótt­ast eng­inn rúmið sitt en stór hluti fólks svitnar við til­hugs­un­ina um að fara í flug. Við vitum öll að lík­urnar á flug­slysi eru agn­arsmá­ar, en ótt­inn hefur náð til­finn­inga­legri fót­festu.

Hvernig ótti stýrir stjórn­mála­skoð­unum

Sóley Kaldal

Við erum mis­mót­tæki­leg fyrir ótta. Hversu hrædd við erum spilar stóran þátt í stjórn­mála­skoð­unum okk­ar. Rann­sókn sem var birt í fræði­tíma­rit­inu Amer­ican Journal of Polit­ical Sci­ence sýndi að ein­stak­lingar sem hafa erfða­fræði­lega til­hneig­ingu til hræðslu­til­finn­ingar eru lík­legri til að hafa nei­kvæð­ari skoð­anir á minni­hluta­hópum og kjósa frekar stjórn­mála­flokka sem tala fyrir strangri inn­flytj­enda­stefnu og aðskiln­aði þjóð­fé­lags­hópa.

Þeir sem ótt­ast múslíma munu ekki breyta þeirri skoðun með upp­lýstri umræðu – jafn­vel þótt það sé töl­fræði­lega borð­leggj­andi að engin ástæða sé til að ótt­ast þá.

Sú orð­ræða sem ákveðin öfl á Íslandi máta sig nú við elur á ótta og nái þessi ótti fót­festu munu afleið­ing­arnar verða bæði alvar­legar og langvar­andi. Orð­ræðan er í sjálfu sér eld­gömul tugga. Nákvæm­lega sama orð­ræða var hávær um kaþ­ólikka í Banda­ríkj­unum í byrjun 20. aldar og mis­munun kaþ­ólikka á grund­velli trúar þeirra var sums­staðar lög­leidd. Háværar raddir full­yrtu að kaþ­ólsk trú væri ósam­ræm­an­leg lýð­ræð­is­legum gild­um, að skólar þeirra hvettu þá til andúðar á kerf­inu og kæmi í veg fyrir að þeir yrðu sannir Banda­ríkja­menn. Sé nöfnum sam­fé­lags­hóps­ins skipt út má fella þennan mál­flutn­ing að stjórn­mála­um­ræðu víða um heim. Núna ætla Íslend­ingar að slást í hóp­inn.

En hvernig má snúa þessum skoð­unum við? Það verður ekki gert með auknu flæði stað­reynda. Banda­ríkja­menn gerðu ekk­ert sam­fé­lags­legt stór­á­tak í dreif­ingu upp­lýs­inga um eðli og fræði kaþ­ólsku kirkj­unn­ar. Það sem gerð­ist var ein­fald­lega það að straumur kaþ­ólskra inn­flytj­enda til Banda­ríkj­anna leiddi til fjölg­unar þeirra, sem varð svo til þess að sífellt fleiri Banda­ríkja­menn bjuggu við hlið­ina á kaþ­ólikk­um, versl­uðu við kaþ­ólikka og rák­ust á þá á götu úti.

Ótti er sjálf­skap­andi spá­dómur

Hérna komumst við að kjarna máls­ins. Rann­sóknir hafa sýnt að ótta er ekki hægt að bægja frá með auknum upp­lýs­ingum heldur með reynslu­upp­lifun og sam­bönd­um. Þeir sem ótt­ast múslíma munu ekki breyta þeirri skoðun með upp­lýstri umræðu – jafn­vel þótt það sé töl­fræði­lega borð­leggj­andi að engin ástæða sé til að ótt­ast þá. Hvaða þýð­ingu hefur það þá að „opna umræð­una“? Að opna á umræð­una bendir til þess að hún sé lokuð og að mik­il­vægar upp­lýs­ingar þurfi að koma fram. Er það reynd­in? Eða eru til öfl sem sjá ávinn­ing í ótta?

Of­beldi er framið þrátt fyrir trú, óháð trú og rót þess er yfir­leitt ótti. Sami ótti og leiðir til þröngsýni.

Það er vond nýt­ing á tján­ing­ar­frels­inu ef það er notað til að „opna umræðu“ líkt og póli­tískt Pand­óru­box sem ein­ung­ist stuðlar að því að hatur og illska velti út. Ótta­við­brögð sem valda jað­ar­setn­ing minni­hluta­hópa eru ­sjálf­skap­andi spá­dóm­ur. Ef þú nálg­ast fólk með hatri og heift, stór­aukast lík­urnar á því að þú fáir það til baka.

Þröng­sýni er svo dásam­lega lýsandi orð að það bendir bók­staf­lega á lausn eigin vanda. Þröng­sýni má lækna með víkk­uðum sjón­deild­ar­hring. Hina ótta­slegnu vil ég spyrja: hversu marga múslíma þekkir þú? Hver er reynsla þín af þeim? Hvernig komst þú fram við þá?

Það er rétt að í sumum löndum heims er ofbeldi yfir­valda og borg­ara­leg kúgun alls ráð­andi. Í sumum þeirra er Islam þjóð­ar­trú. Í öðrum ekki. Þeir sem útrýmdu frum­byggjum Amer­íku í ein­hverri blóð­ug­ustu þjó­ern­is­hreinsun sög­unnar voru kristn­ir. Í Burma og Sri-Lanka fara búdda­munkar um með morðum og eyði­legg­ingu. Gyð­ingar við Mið­jarð­ar­hafið beita Palest­ínu­menn ólýs­an­legu ofbeldi. Eng­inn gerir þetta í krafti trúar sinnar – jafn­vel þó þeir full­yrði ann­að. Ofbeldi er framið þrátt fyrir trú, óháð trú og rót þess er yfir­leitt ótti. Sami ótti og leiðir til þröng­sýni.

Sjáið þið mynstrið?

Höf­undur er áhættu- og örygg­is­verk­fræð­ing­ur.