Jónas frá Hriflu segir að Guð­jón Sam­ú­els­son hafi gert til­lögu að við­bygg­ingu við Alþing­is­húsið árið 1916 sem átti að hýsa Háskóla Íslands. Í bók sinni um ævi­starf Guð­jóns birti hann teikn­ingu að stóru húsi sem virð­ist hafa átt að standa sunnan og vestan við Alþing­is­hús­ið. Ekki kemur bein­línis fram af teikn­ing­unni að hér hafi verið um við­bygg­ingu við sjálft Alþing­is­húsið að ræða, þó það kunni vel að hafa verið ætl­un­in. Teikn­ingin sýnir hús sem er bæði stærra að grunn­fleti og hærra en Alþing­is­hús­ið, en með svipað þak­form. Norður úr því gengur lægri bygg­ing með flötu þaki og teng­ist hún öðru húsi sem er jafn­hátt Alþing­is­hús­in­u. Ekki kemur fram hvort sú bygg­ing teng­ist Alþing­is­hús­inu, en af frá­sögn Jónasar liggur nærri að ætla að svo hafi átt að vera.

Á teikn­ing­unni sést aðeins lít­ill hluti Alþing­is­húss­ins. Það var byggt eftir teikn­ingu danska arki­tekts­ins Ferdin­and Meldals árið 1881. Teikn­ingin sýnir að húsið er úr grjóti og með stein­skífum á þak­inu og við­bygg­ing­in, kringlan, sem byggð var 1909 eftir teikn­ingum danska arki­tekts­ins Fred­rik Kjör­boe, er einnig úr höggnu grjóti en með kop­ar­þynnum á þak­inu.

Miðað við önnur þau hús sem Guð­jón teikn­aði um svipað leyti virð­ist nokkuð aug­ljóst að hann gerir ráð fyrir því að við­bygg­ingin verði úr stein­steypu en báru­járn verði á þak­inu. Múr­húð jarð­hæð­ar­innar er mótuð til að líkja á ein­faldan hátt eftir hús­vegg sem hlað­inn er úr grjóti. Útlit bygg­ing­anna er í anda klass­ískrar bygg­ing­ar­listar með róm­an­tísku ívafi eins og flestar þær bygg­ingar sem Guð­jón teikn­aði á fyrsta skeiði starfsævi sinn­ar. Teikn­ing­una gerði Guð­jón áður en íslensk þjóð­ern­is­hyggja tók að móta bygg­ingar hans.

Eftir bæj­ar­brun­ann í Reykja­vík 1914 teikn­aði Guð­jón stór­hýsi Nathans og Olsens á horni Aust­ur­strætis og Póst­hús­strætis sem byggt var 1917. Húsið fellur að danskri þjóð­legri róm­an­tík þessa tíma og sver sig að ýmsu leyti í ætt við þekktar bygg­ingar finnska arki­tekts­ins Eliel Saar­inen sem var frum­kvöð­ull í þjóð­legri finnskri róm­an­tík í bygg­ing­ar­list með jugendívafi. Skömmu síðar teikn­aði Guð­jón end­ur­bygg­ingu og stækkun Lands­bank­ans við Aust­ur­stræti sem brann árið 1914.  Upp­haf­lega húsið var hlaðið úr höggnu grá­grýti en við­bygg­ing og stækkun Guð­jóns var gerð úr stein­steypu, en mótuð þannig að ekki sáust skil milli þess upp­haf­lega og stækk­un­ar­inn­ar.

Lands­banka­húsið í Aust­ur­stræt­i.

Upp úr þessu breytt­ust við­fangs­efni Guð­jóns og hann tók að glíma við form og hefðir íslenska bursta­bæj­ar­ins sem hann vildi yfir­færa og móta í þeim nýju húsum sem honum var falið að teikna. Um tveimur ára­tugum seinna voru þær til­raunir að baki og eftir það mót­aði hann hús sín að miklu leyti í anda módern­isma en þó með ívafi af klass­ískum til­vís­unum og þjóð­ern­is­róm­an­tískum hug­mynd­um.

Bygg­ing­ar­list Guð­jóns, eins og flestra ef ekki allra arki­tekta, þró­að­ist sem sagt á starfsævi hans og end­ur­spegl­aði sam­fé­lagið á hverjum tíma. Bygg­ing­ar­tækni fleygði fram, ný bygg­ing­ar­efni komu til sög­unnar og sam­fé­lags­þarfir sem köll­uðu á ný hús voru síbreyti­leg­ar.

Til­laga um að leggja umrædda teikn­ingu Guð­jóns til grund­vallar sam­keppni milli arki­tekta um við­bygg­ingu við Alþing­is­húsið er ekki góð ef taka á hana bók­staf­lega. Engum væri greiði gerður með því að reyna að hrinda hug­mynd­inni í fram­kvæmd.

Teikn­ing Guð­jóns end­ur­speglar tíð­ar­anda í byrjun 20. aldar og kann að hafa verið góð hug­mynd sem þó kom ekki til fram­kvæmda. Ekki er frá­leitt að ætla að ef Guð­jón hefði gert aðra til­lögu um tíu árum seinna, þá hefði hann reynt að móta við­bygg­ingu í formi bursta­bæjar og enn tíu árum seinna hefði hann ef til vill gert teikn­ingu af húsi sem bar keim af módern­isma en þó með klass­ískum mónúm­ental­isma í anda Sund­hallar Reykja­vík­ur.

Í umræðu sem átt hefur sér stað um hug­mynd for­sæt­is­ráð­herra und­an­farna daga hefur verið vísað til þess að for­dæmi séu um að gömul hús í miðbæ Reykja­víkur hafi verið end­ur­reist með góðum árangri og bent hefur verið á end­ur­bygg­ingu húsa við Aðal­stræti og á horni Lækj­ar­götu og Aust­ur­stræti í því sam­hengi.

­Til­laga um að leggja umrædda teikn­ingu Guð­jóns til grund­vallar sam­keppni milli arki­tekta um við­bygg­ingu við Alþing­is­húsið er ekki góð ef taka á hana bók­staf­lega. Engum væri greiði gerður með því að reyna að hrinda hug­mynd­inni í framkvæmd.

Þarna er um alvar­legan rugl­ing eða mis­skiln­ing að ræða. Hér er vísað í dæmi þar sem gömul hús sem ýmist hafa verið van­rækt í langan tíma eða skemmst í bruna eru end­ur­byggð til þess að glata ekki sögu­legum þáttum í umhverfi borg­ar­inn­ar. Nú til dags er flestum ljóst að sögu­leg vídd byggð­ar­innar í mið­borg­inni er mik­il­væg­asti eig­in­leiki henn­ar. Hvert gam­alt hús sem hverfur af sjón­ar­svið­inu rýrir umhverfið og jafn­vel þótt vel tak­ist til um bygg­ingu nýs húss í stað gam­als, þá er eft­ir­sjá af því. Nýtt hús öðl­ast auð­vitað sögu­lega vídd eftir því sem tímar líða en nær aldrei sömu dýpt og húsið sem hvarf hefði haft. Hefð er fyrir því að gömul hús séu end­ur­bætt og stækkuð þegar aðstæður leyfa og þannig getur gamla byggðin aðlag­ast nýjum þörfum en haldið sögu­legu gildi sínu. Bruna­skemmdir og tíma­bundin van­ræksla gam­alla húsa eiga alls ekki að geta rétt­lætt nið­ur­rif þeirra.

Til­laga Guð­jóns er auð­vitað af allt öðrum toga. Hún var aðeins hug­mynd sem aldrei varð að veru­leika. Hún hefur þannig ekk­ert umhverf­is­legt gildi. Slíkt hús, ef byggt yrði nú, myndi villa um fyrir fólki. Þeir sem ekki þekktu til bak­grunns­ins myndu vafa­lítið ætla að þetta væri hús frá upp­hafi 20. aldar sem það svo sann­ar­lega væri ekki. Jafn­vel þótt for­sæt­is­ráð­herra segði: „Við erum ekki að villa um fyrir fólki. Við ætlum bara að byggja eftir teikn­ingu frá 1916 og þess vegna erum við ekki að falsa neitt“ þá yrði útkoman engu að síður hið gagn­stæða. Orð hans myndu ná eyrum fárra og gleym­ast fljótt en bygg­ing­arnar myndu segja sína sögu og leiða menn á villi­göt­ur.

Vert er að vekja athygli á því að tvær við­bygg­ingar hafa þegar verið reistar við Alþing­is­hús­ið. Kringlan sem reist var 1909 hefur þegar verið nefnd. Árið 1986 var efnt til sam­keppni um nýbygg­ingu fyrir skrif­stofur Alþing­is. Þá voru menn þeirrar skoð­unar að ekki væri við hæfi að byggja bein­línis við Alþing­is­hús­ið. Sú til­laga sem fékk fyrstu verð­laun gerði ráð fyrir því að húsa­röðin við Kirkju­stræti, vestan við Alþing­is­húsið yrði rifin og þar risi stórt, nýtt hús sem tengd­ist Alþing­is­hús­inu neð­an­jarð­ar­. Um þessar mundir voru við­horft til gömlu byggð­ar­innar í mið­bænum að breyt­ast og þessi til­laga kom því aldrei til fram­kvæmda. Í stað­inn voru gömlu húsin gerð upp og tekin í notkun sem skrif­stofur fyrir Alþingi.

Arki­tekt­unum sem unnu sam­keppn­ina 1986 var síðar falið að teikna miklu minna hús, svo­kall­aðan þjón­ustu­skála, sem við­bygg­ingu við Alþing­is­húsið og var hann tek­inn í notkun árið 2002. Um er að ræða nútíma­lega, vand­aða bygg­ingu, sem sýnir Alþing­is­hús­inu fulla virð­ingu og fellur áæt­lega að henni.

Við­bygg­ingar Alþing­is­húss­ins eru báðar með ágæt­um, hvor með sínum hætti og end­ur­spegla hvor sinn tíð­ar­anda.

Umræðan um til­lögu for­sæt­is­ráð­herra um til­lögu Guð­jóns frá 1916 gæti hins vegar orðið til þess að leiða athygl­ina að því hve mik­il­væg bygg­ing Alþing­is­húsið er og að tákn­rænt gildi þess er meira en flestra ann­arra húsa borg­ar­inn­ar.

Við eigum að ljúka upp­bygg­ingu á Alþing­is­reitnum í sam­ræmi við mik­il­vægi stað­ar­ins. Þær bygg­ingar sem þarna rísa þurfa að falla að sögu­legu mik­il­vægi stað­ar­ins og sam­hengi byggð­ar­innar sem fyrir er.  Ný hús þurfa að lúta ásýnd byggð­ar­innar sem fyrir er á svæð­inu og bæta jafn­framt við hana í anda okkar tíma án þess að sýna sögu­legu yfir­bragði stað­ar­ins hroka eða yfir­gang.

Höf­undur er arki­tekt.