Núver­andi óheft mark­aðs­hag­kerfi styður ekki við sjálf­bæra þróun. Það tekur m.a. ekki með í reikn­ing­inn þá stað­reynd að nátt­úru­legar auð­lindir jarð­ar­innar eru tak­mark­aðar og að við verðum að lifa sam­kvæmt því. Einnig hefur ójöfn­uður og órétt­læti aukist, bæði innan og milli ríkja.

Margir virð­ast álíta að við eigum enga aðra mögu­leika en núver­andi hag­kerfi. Aðal­lega er talað um að gera breyt­ingar innan núver­andi kerfis og heyr­ast í því sam­hengi orð eins og grænn hag­vöxtur og grænar fjár­fest­ing­ar. En mik­il­vægt er að ræða fyrir alvöru það sem þarf að ræða – hvaða breyt­ingar þurfa að eiga sér stað svo hag­kerfið styðji raun­veru­lega við sjálf­bæra þró­un, þ.m.t. við rétt­læti, nátt­úru­vernd og frá verstu sviðs­myndum lofts­lags­ham­fara?

Gildi sam­fé­laga

Gildi og jafn­framt for­sendur sjálf­bærrar þró­unar eru m.a. nægju­semi, sam­fé­lags­hyggja, sam­vinna, lang­tíma­sjón­ar­mið og rétt­læti. Sjálf­bær þróun virðir þol­mörk nátt­úr­unnar og gengur út frá þeirri stað­reynd að nátt­úru­legar auð­lindir eru tak­mark­aðar og mynda lokuð kerfi sem sam­fé­lag og hag­kerfi eru hluti af. Sjálf­bær þróun byggir á jafn­vægi en ekki á hag­vexti og stuðlar að góðu lífi fyrir alla en ekki á hámörkun hagn­aðs fyrir fáa. Eitt af aðal­ein­kennum sjálf­bærrar þró­unar eru rétt­læti innan og milli kyn­slóða.

Núver­andi óheft mark­aðs­hag­kerfi byggir á gagn­stæðum gild­um. Það þarf á óheftri neyslu­hyggju að halda til þess að knýja áfram hag­vöxt. Kerfið þarf á sam­keppni, efn­is- og ein­stak­lings­hyggju að halda til þess að kynda undir hagn­að­ar­mögu­leik­um. Kerfið byggir á skamm­tíma­sjón­ar­miðum því aug­ljóst er að kerfið getur ekki gengið upp til langs tíma þar sem óend­an­legur vöxtur sem byggir á tak­mörk­uðum auð­lindum jarðar er ómögu­leg­ur. Öll þessi gildi núver­andi hag­kerfis hafa litað sam­fé­lögin okkar og ein­stak­linga, oft meira en við gerum okkur grein fyr­ir.

Hvernig á núver­andi hag­kerfi að stuðla að sjálf­bærri þróun ef hag­kerfið byggir á gildum sem eru í mót­sögn við sjálf­bæra þró­un? Við verðum að koma á nýju og öðru­vísi hag­kerfi sem fyrst sem hefur sömu gildi að leið­ar­ljósi og sjálf­bær þró­un.

Hugs­ana­skekkja

Í dag ein­kenn­ast við­horf til nátt­úr­unnar oft­ast af því hvernig hægt sé að hámarka nýt­ingu og fá sem mest út úr henni með sem minnstum til­kostn­aði. Mark­miðið er skamm­tíma­gróði.

Hingað til eru oft­ast bein tengsl á milli auk­ins hag­vaxtar og auk­innar los­unar gróð­ur­húsa­loft­teg­unda. Hvernig hljómar það að horfa á hag­vöxt út frá þeirri for­sendu? Væri ekki kald­hæðn­is­legt að segja að stefnt væri að árlegri aukn­ingu á losun gróð­ur­húsa­loft­teg­unda, t.d. um a.m.k. 3%?

Margir hafa haldið því fram að tækni­þró­unin bjargi okkur og muni koma okkur á braut sjálf­bærrar þró­un­ar. En tækni­þróun ein og sér getur lítið gert ef gildi núver­andi ríkj­andi hag­kerfis verða áfram þau sömu. Með tækni­þróun má að vísu minnka notkun hrá­efna, vinnu­afls og fjár­muna sem fer í fram­leiðslu vara og einnig minnka meng­un. Tækni­þróun er því hluti af lausn­inni en ekki aðal­at­riði. Vegna virkni núver­andi hag­kerfis og hung­urs manna í að eiga sífellt meira, hefur þessi ávinn­ingur verið „étin upp“ fram að þessu. Þetta kall­ast „aft­ur­kasts­á­hrif“ eða á ensku „Rebound-Effect“. Þannig þurfa bílar í dag minni orku á hverja stærð­ar­ein­ingu og á hvern ekinn km. Á móti kemur að bíl­arnir eru oft stærri og þyngri en áður, auk þess sem að hver fjöl­skylda á fleiri bíla og keyrir meira. Sama gildir um heim­il­is­tæki. Þau þurfa minna raf­magn en fyrir nokkrum ára­tug­um, en á móti kemur að við eigum miklu fleiri tæki og oft eru tækin ekki eins lang­líf og áður. Til þess að geta nýtt tækni­fram­farir til góðs fyrir umhverfið og sam­fé­lög má hag­vöxtur ekki vera meg­in­mark­mið­ið.

Vel­ferð okkar í vest­rænum heimi byggir að hluta til á því að við höfum í gegnum hnatt­væð­ingu getað úthýst bæði ofnýt­ingu auð­linda og mengun til ann­arra landa. Ójöfn­uður í heimunum hefur auk­ist mikið og vel­ferðin sem hefur skap­ast hefur aðal­lega nýst ríkum minni­hluta heims­byggð­ar­innar á kostnað ann­arra og nátt­úr­unn­ar. Þessi vel­ferð og neysla er s.s. að hluta til stolin frá fátækum meiri­hluta og frá fram­tíð­ar­kyn­slóð­um.

Ný hugsun og nýjar skil­grein­ingar

Við þurfum að end­ur­hugsa hvernig hið góða eft­ir­sókn­ar­verða líf á að vera og hvernig við öðl­umst það. Ríkj­andi gildi nútím­ans byggja á þeirri hug­mynd­ar­fræði að vel­ferð og ham­ingja sé afleið­ing og/eða háð auknum kaup­mætti, auk­inni neyslu og val­frelsi. Þar er verið að rugla sam­an, ann­ars vegar skamm­tíma­á­nægju sem fæst m.a. í gegnum neyslu og hins veg­ar, raun­veru­legri ham­ingju sem hefur dýpri rætur og byggir ekki síst á góðum og inni­legum tengslum við aðra þegar grunn­þörfum um fæðu, skjól, menntun og heil­brigði hefur verið náð. Einnig er kom­inn tími til að end­ur­skil­greina hvað við teljum til fram­fara manna. Í núver­andi hag­kerfi eru hag­vöxt­ur, tækni­fram­farir og auk­inn kaup­máttur oft bein­tengdir við almennar fram­farir sam­fé­laga. Hvernig væri að hafa t.d. minni kolefn­islos­un, minni fátækt, meiri jöfn­uð, aukið jafn­rétti, virð­ingu mann­rétt­inda, vernd og end­ur­heimt vist­kerfa og aukna ham­ingju sem fram­tíð­ar­mæli­kvarða á fram­farir mann­kyns?

Það er mik­il­vægt að breyta núver­andi línu­legu hag­kerfi yfir í hringrás­ar­hag­kerfi. En það eitt og sér mun hvorki duga til þess að minnka ofneyslu né stuðla að auknum jöfn­uði og rétt­læti. Ýmsar aðrar útfærslur á hag­kerfi eru í alþjóð­legri umræðu sem ganga lengra en hringrás­ar­hag­kerfið eins og Kleinu­hringja­hag­kerfið, Sæld­ar­hag­kerfið, sós­íal­ískt mark­aðs­hag­kerfi, „degrowt­h“/­nið­ur­vaxt­ar­hag­kerfi o.fl. Sér­fræð­ingar víðs vegar um heim­inn eru búnir að hanna ný og öðru­vísi hag­kerfi sem byggja m.a. á öðrum mæli­kvörðum á vel­gengni þjóðar en hag­vöxt og geta gjör­breytt því hvernig við umgöng­umst nátt­úr­una og hvert ann­að.

Auk þess að hætta notkun á jarð­efna­elds­neyti snú­ast alvöru lofts­lags­að­gerðir um að breyta hag­kerf­inu, breyta fram­leiðslu­háttum með umhverfið og rétt­læti að leið­ar­ljósi, vernda og end­ur­heimta nátt­úru, minnka fram­leiðslu og neyslu, hætta sóun, breyta lífs­stíl og rækta lífs­gildi sem stuðla að sjálf­bærri þró­un.

Við megum ekki láta hag­kerfið stjórna okkur heldur verðum við að stjórna því. Hag­kerfið á að þjóna hags­munum okkar en ekki við hags­munum þess. Til að geta unnið okkur frá lofts­lags­ham­förum og auknu mis­rétti þurfum við rótækar breyt­ingar á ríkj­andi mark­aðs­haf­kerfi nútím­ans, hanna og taka upp nýtt hag­kerfi byggt á grunn­gildum sjálf­bærrar þró­un­ar. Þannig getum við skapað okkur heim sem á fram­tíð­ina fyrir sér.

Höf­undur er sér­fræð­ingur hjá Land­vernd.