Í dag fögnum við alþjóð­legum bar­áttu­degi verka­lýðs­ins í skugga meiri átaka á vinnu­mark­aði en dæmi eru um hér á landi í ára­tugi. Við þessar aðstæður er áhugi á verka­lýðs­bar­áttu meiri en ég man eftir í langan tíma. Almennt launa­fólk finnur á eigin skinni afleið­ingar geng­is­falls krón­unnar og þjóðin er ekki til­búin að lifa í friði með sveiflu­kenndum gjald­miðli. Um það vitna átökin nú, rétt eins og óánægja skuldugra Íslend­inga með hækkun verð­tryggðra og geng­is­tryggðra lána und­an­farin ár.

Hin eilífa óvissa um kaupið

Hver er þá leiðin áfram? Það er von að spurt sé. Við Íslend­ingar búum ein vest­rænna þjóða við full­komna óvissu um hver raun­veru­leg laun okkar verða í nán­ustu fram­tíð. Jafn­vel þótt kjara­samn­ingar skili kjara­bótum ræðst raun­veru­legur kaup­máttur af gengi krón­unn­ar. Og það er meiri háttar veð­mál að áætla það rétt fram í tím­ann. Þýskur eða franskur launa­maður veit með þokka­legri vissu hver kaup­máttur launa hans verður á samn­ings­tíma kjara­samn­inga. Það getur íslenskur launa­maður ekki.

Bar­áttan fyrir gjald­gengum gjald­miðli, sem heldur virði sínu, er því hluti stétta­bar­átt­unnar frá upp­hafi. Það er með ólík­indum að sigur í þeirri bar­áttu hafi ekki unn­ist enn.

Árið 1891 lagði Skúli Thorodd­sen fyrst fram á Alþingi frum­varp um greiðslu verk­kaups í gjald­gengum gjald­miðli. Það var sam­þykkt árið 1901. Við tók stutt tíma­bil þar sem fólk fékk greitt í gjald­gengum gjald­miðli, íslenskri krónu sem var jafn­gild þeirri dönsku og sænsku og tryggð með gulli. En með aðskiln­aði íslenskrar krónu frá hinni dönsku 1920 var íslenskt launa­fólk svipt þessum mik­il­væga rétti. Bar­áttan fyrir gjald­gengum gjald­miðli, sem heldur virði sínu, er því hluti stétta­bar­átt­unnar frá upp­hafi. Það er með ólík­indum að sigur í þeirri bar­áttu hafi ekki unn­ist enn.

Íslensk verka­lýðs­hreyf­ing býr því við aðstæður sem eru ein­stæðar á Vest­ur­löndum og þarf að sýna mikla útsjón­ar­semi til að tryggja umbjóð­endum sínum full­nægj­andi ávinn­ing af kjara­samn­ing­um. Það er af þess­ari ástæðu sem aðkoma rík­is­valds að kjara­samn­ingum er óhjá­kvæmi­leg og bein­línis nauð­syn­leg, því rík­is­valdið hefur bæði skatt­lagn­ing­ar­valdið og ofbeldistólið sem felst í geng­is­skrán­ing­unni. Það er engin leið fyrir laun­þega­hreyf­ing­una að semja um kjara­bætur einar og sér, ef ekki eru settar ein­hverjar hömlur á það hvernig rík­is­stjórnin beitir þeim tækjum sem hún hefur tök á.

Ágrein­ing­ur­inn snýst um skipt­ingu

Við heyrum nú oft þessa dag­ana að launa­fólk þurfi að sýna ábyrgð og stilla kröfum í hóf. Slíkar kröfur eru inni­stæðu­lausar þegar fyr­ir­tækin í þeim greinum sem best standa sýna for­dæma­lausan hagnað og yfir­stjórnir skammta sér laun úr öllu sam­ræmi við það sem venju­legu fólki er boð­ið. Rányrkja vild­ar­vina á rík­is­eign­um, eins og í Borg­un­ar­mál­inu, vekur rétt­láta reiði alls sóma­kærs fólks. Rík­is­stjórnin nýtir ekki tæki­færi til að skapa þjóð­inni allri hámarks­arð af sam­eig­in­legum auð­lind­um.

Nú stendur ágrein­ing­ur­inn um skipt­ingu arðs­ins og um það með hvaða hætti almenn­ingur fær arð af sam­eig­in­legum auðlindum.

Einu sinni þurfti laun­þega­hreyf­ingin að stilla kröfum í hóf til að skapa þjóð­ar­á­tak til að end­ur­skipu­leggja efna­hags­lífið og skapa rekstr­ar­grunn fyrir atvinnu­starf­sem­ina. Þess vegna varð Þjóð­ar­sáttin fræga til. Nú er bless­un­ar­lega ekki þörf á því. Flestar atvinnu­greinar eru arð­samar og geta staðið undir alvöru vel­sæld. Nú stendur ágrein­ing­ur­inn um skipt­ingu arðs­ins og um það með hvaða hætti almenn­ingur fær arð af sam­eig­in­legum auð­lind­um. Ágrein­ing­ur­inn stendur líka við rík­is­stjórn sem hefur létt álögum af fyr­ir­tækjum sem helst geta greitt þær, aukið almenna greiðslu­þátt­töku fyrir heil­brigð­is­þjón­ustu og skóla­göngu sem ætti að vera greidd úr sam­eig­in­legum sjóðum og flutt skatt­byrði á lægri tekju­hópa með til­færslum í skatt­kerf­inu.

Þennan ágrein­ing er óhjá­kvæmi­legt að leiða til lykta.

Leiðin fram á við

Eina leiðin sem hentar íslenskum aðstæðum og getur skapað ein­hverja von fyrir íslenskt launa­fólk er hið sós­í­alde­mókrat­íska mód­el, módel hins félags­lega lýð­ræð­is. Við eigum að haga hag­stjórn og kjara­samn­ingum með sama hætti og hefur reynst svo afar vel á Norð­ur­lönd­unum enda hefur það aftur og aftur náð best að takast á við bæði upp­sveiflu og sam­drátt. Okkur hefur einnig tek­ist vel til þegar við höfum nýtt þetta kerfi. Til þess að það virki þarf ábyrga hag­stjórn, sem byggir á stöð­ug­leika, góðum aðgangi að erlendum mörk­uð­um. Hluti hennar er sam­ræmd launa­stefna sem ýtir undir hag­vöxt og fulla atvinnu og dregur úr launa­mun og tryggir að eng­inn verði skil­inn eft­ir. Það þarf líka umfangs­mikil vel­ferð­ar­kerfi, sem byggir á afkomu­trygg­ingu og aðgengi að þjón­ustu sem tryggir mikla atvinnu­þátt­töku og hreyf­an­leika launa­fólks, ódýra menntun og heil­brigð­is- og vel­ferð­ar­þjón­ustu sem fjár­mögnuð er með sköttum og tryggir jafn­rétti í reynd. Og það þarf vel skipu­lagðan vinnu­markað, sem byggir á sam­spili milli laga­setn­ingar og kjara­samn­inga og öfl­ugri verka­lýðs­hreyf­ingu.

Þess vegna höfum við í Sam­fylk­ing­unni sam­þykkt að skuld­binda okkur til að stjórna á þennan veg í anda hins félags­lega lýð­ræð­is: Við munum í rík­is­stjórn setja okkur almenna efna­hags­stefnu með þessi mark­mið að leið­ar­ljósi og leggja hana fyrir sam­ráðs­vett­vang með aðilum vinnu­mark­að­ar­ins. Að því loknu munum við ­leggja hana fyrir Alþingi og byggja hag­stjórn­ina á víð­tækri stefnu­mörkun til nokk­urra ára í senn. Ný vinnu­brögð og nýtt sam­tal um stefn­una áfram munu von­andi í fram­tíð­inni skapa betri grunn fyrir kjara­bar­áttu en átökin sem við upp­lifum þessar vikur og mán­uði.

Höf­undur er þing­maður og for­maður Sam­fylk­ing­ar­inn­ar.