Það þarf kjark og hug­rekki til að hafa mann­rétt­inda­hug­sjónir og standa með þeim í okkar popúl­íska sam­fé­lagi. Við­horf okkar til mann­rétt­inda er í raun gegn­sýrt af tæki­fær­is­mennsku. Við tölum fyrir öfl­ugri mann­rétt­inda­vernd og verður gjarnan heitt í hamsi þegar við teljum brotið gegn þeim mann­rétt­indum sem okkur hugn­ast. En svo kemur fyrir að mann­rétt­indin verða óþægi­leg og eig­in­lega vond. Þá færum við rök fyrir því að þau eigi ekki lengur við eða geti ekki gilt um til­tekið til­vik eða ein­stak­ling. Mann­rétt­indi eiga til dæmis ekki að gilda í til­viki ­grun­aðra kyn­ferð­is­brota­manna, útrás­ar­vík­inga eða Snorra í Bet­el.

Nýjasta dæmið um mann­rétt­inda­ó­þol af þess­ari gerð er vernd heim­ild­ar­manns­ins í Leka­mál­inu svo­kall­aða. Málið er í raun ágætur próf­steinn á heim­ild­ar­manna­vernd­ina, enda heim­ild­ar­mað­ur­inn sjálfur skúrk­ur­inn í mál­inu. Ýmsir hafa orðið til þess að hvetja við­kom­andi blaða­menn til að afhjúpa heim­ild­ar­mann sinn og fáir hafa treyst sér til að halda uppi vörnum fyrir þetta stærsta og mik­il­væg­asta prinsipp blaða­mennsk­unn­ar.

Fleygjum ekki barn­inu út með bað­vatn­inu

Blaða­menn hafa það lýð­ræð­is­lega eft­ir­lits­hlut­verk að upp­lýsa almenn­ing í málum er varða hags­muni almenn­ings. For­senda þess er að þeir geti aflað upp­lýs­inga, meðal ann­ars í gegnum heim­ild­ar­menn sem vilja ekki láta nafns síns get­ið. Án traustrar verndar kynnu heim­ild­ar­menn að forð­ast að veita fjöl­miðlum slíkt lið­sinni, sem getur leitt til þess að grafið verði undan eft­ir­lits­hlut­verki fjöl­miðla og dregið úr mögu­leikum þeirra til að miðla nákvæmum og áreið­an­legum upp­lýs­ing­um.

Hver sem er getur verið ­heim­ild­ar­maður blaða­manns; starfs­menn á hvaða þrepi valda­stig­ans sem er, hvort heldur sem er í ­einka­geir­anum eða hjá hinu opin­bera; æðstu vald­haf­ar, ­for­stjór­ar, milli­stjórn­endur og und­ir­tyll­ur, rusla­kall­ar, skúr­inga­kon­ur, barn­fóstr­ur, fang­ar, bar­þjón­ar, fíklar, eit­ur­lyfja­bar­ónar o.s.frv. Án heim­ild­ar­vernd­ar­innar gæti heim­ild­ar­maður þurft að þola hefnd­ar­að­gerðir atvinnu­rek­anda, stjórn­valda eða ann­arra sem hags­muni hafa af því að upp­lýs­ingum sé haldið leynd­um. Starfs­ör­yggi hans og fjár­hags­legt öryggi kann að vera í húfi eða traust yfir­manns, sam­starfs­fé­laga og jafn­vel vina og fjöl­skyldu. Þá kann upp­lýs­inga­­gjöfin að varða skaða­bóta- eða refsi­á­byrgð og í ein­staka til­vikum getur líf eða lík­am­legt öryggi heim­ild­ar­manns­ins og fjöl­skyldu hans legið við.

Vernd heim­ild­ar­manna er hins vegar þess eðlis að hún getur ekki snú­ist ein­göngu um það til­tekna mál sem er til með­ferðar hverju sinni eða vernd og hags­muni eins til­tek­ins heim­ild­ar­manns. Vernd heim­ild­ar­manna er púsl í stærri heild og varðar stærri hags­muni. Afhjúpun heim­ild­ar­manns, jafn­vel þótt um skúrk sé að ræða, getur haft alvar­leg kæl­ing­ar­á­hrif á heim­ild­ar­menn fram­tíð­ar­inn­ar. Blaða­menn gætu ekki með sama öryggi lofað heim­ild­ar­manni sínum nafn­leynd og þeir sem búa yfir upp­lýs­ingum sem varða almenn­ing yrðu treg­ari til að miðla þeim til fjöl­miðla. Fyrir vikið fengjum við ekki þær upp­lýs­ingar sem okkur ber til að lýð­ræðið geti fún­ker­að. Heim­ild­ar­verndin þarf umfram allt að vera traust og stöðug til að blaða­menn geti sinnt hlut­verki sínu í lýð­ræð­is­sam­fé­lagi.

Þetta er grund­vallar­á­stæða þess að Hæsti­réttur tók afstöðu með heim­il­ar­vernd­inni í Leka­mál­inu, þegar það kom til kasta Hæsta­réttar að taka afstöðu til þess hvort blaða­manni yrði gert skylt að upp­lýsa um nafn heim­ild­ar­manns síns. Hags­munir og per­sónu­leg vel­ferð til­tek­ins heim­ild­ar­manns eru í raun auka­at­riði, enda snýst heim­ild­ar­vernd­in, þegar upp er stað­ið, fyrst og fremst um lýð­ræð­is­legan rétt almenn­ings til upp­lýs­inga.

[em­bed]htt­p://issu­u.com/kjarn­inn/docs/2014_07_10/42[/em­bed]

Vernd heim­ild­ar­manna blaða­manna í fimmtán liðum

Til að átta sig á í hverju heim­ild­ar­verndin felst og hvernig hún fún­kerar þarf að líta til settra laga­á­kvæða, lög­skýr­inga­gagna og dómafor­dæma, bæði Hæsta­réttar og Mann­rétt­inda­dóm­stóls Evr­ópu. Í stað þess að setja hér langa sam­ansúrraða lög­fræði­tölu hef ég sett saman lista um meg­in­þætti vernd­ar­innar í fimmtán lið­um.

1. Ákvæði um vernd heim­ild­ar­manna „á rót sína að rekja til ákvæða stjórn­ar­skrár og mann­rétt­inda­sátt­mála um tján­ing­ar­frelsi og bygg­ist á þeim sjón­ar­mið­um, að það sé almennt æski­legt og í sam­ræmi við lýð­ræð­is­hefð­ir, að almenn­ingur fái að fylgj­ast með því, sem er að ­ger­ast í þjóð­fé­lag­inu“ (Hrd, 419/1995 Agnes Braga­dótt­ir).

1. Blaða­mönnum og öðrum starfs­mönnum fjöl­miðla er bein­línis óheim­ilt að gefa upp nafn heim­ild­ar­manns, án hans leyfis (25. gr. fjöl­miðla­laga).

2. Brot gegn banni skv. 2. lið er refsi­vert og varðar sektum eða fang­elsi allt að sex mán­uðum (56. gr. fjöl­miðla­laga).

3. Þrátt fyrir almenna vitna­skyldu, er blaða­mönnum og starfs­mönnum fjöl­miðla sem kvaddir eru fyrir dóm sem vitni í einka­máli óheim­ilt að svara spurn­ingum um heim­ild­ar­mann sinn (a. lið­ur, 2. mgr. 53. gr. laga um með­ferð einka­mála).

4. Þagn­ar­skylda fjöl­miðla sam­kvæmt 4. lið er for­taks­laus og þrátt fyrir að dóm­ari geti eftir atvikum ákveðið að aflétta þagn­ar­skyldu ann­arra starf­stétta t.d. félags­ráð­gjafa, sál­fræð­inga, presta, lög­fræð­inga, end­ur­skoð­enda o.fl. hefur dóm­ari ekki heim­ild til að aflétta þagn­ar­skyldu blaða­manns um heim­ild­ar­mann sinn (b. liður 2. mgr. og 3. mgr. 53. gr. laga um með­ferð einka­mála).

5. Þrátt fyrir almenna sann­leiks­skyldu þeirra sem kvaddir eru til vitnis í saka­mála­rann­sóknum er fjöl­miðla­fólki óheim­ilt að bera vitni um nafn heim­ild­ar­manns (a. liður 2. mgr. 119. gr. laga um með­ferð saka­mála).

6. Þagn­ar­skyldu fjöl­miðla­fólks skv. 6. lið verður aðeins aflétt með ákvörðun dóm­ara, að upp­fylltum ströngum skil­yrðum um knýj­andi nauð­syn (3. mgr. 119. gr. laga um með­ferð saka­mála).

7. Þótt heim­ild­ar­maður hafi aflað upp­lýs­inga með ólög­mætum hætti, dugar það eitt og sér ekki til að rjúfa heim­ild­ar­vernd­ina (at­huga­semdir með 25. gr. fjöl­miðla­laga, dómar MDE).

8. Heim­ild­ar­vernd­inni verður ekki aflétt í þágu við­skipta­hags­muna (at­huga­semdir með 25. gr. fjöl­miðla­laga, dómar MDE).

9. Trún­að­ar­brot opin­bers starfs­manns dugar ekki til að aflétta heim­ild­ar­vernd­inni nema það telj­ist stofna ­ör­yggi rík­is­ins eða almenn­ings í mjög mikla hættu (MDE í Ernst o.fl. gegn Belg­íu, 15. júlí 2003).

10. Það skiptir ekki máli fyrir heim­ild­ar­vernd­ina hvað heim­ild­ar­mann­inum gekk til með upp­lýs­inga­gjöf­inni eða hvort hann hafði af henni sér­staka hags­muni, enda væri það tekið fram í lög­unum ef svo væri.

11. Heim­ild­ar­vernd­inni verður ekki aflétt í þágu saka­mála­rann­sóknar nema „í húfi séu mjög veiga­miklir almanna­hags­munir sem vega aug­ljós­lega þyngra en hags­munir fjöl­mið­ils af trún­aði við heim­ild­ar­mann“ (Hrd. 403/2014 Leka­mál­ið)

12. Heim­ild­ar­vernd­inni verður ein­ungis aflétt til að „koma í veg fyrir eða upp­lýsa alvar­legan glæp á borð við morð, nauðg­un, mann­rán, mis­notkun barna, land­ráð eða sam­bæri­lega glæpi“ (at­huga­semdir með 25. gr. fjöl­miðla­laga; MDE í Good­win gegn Bret­landi, 27. mars 1996).

13. Það er blaða­manns­ins að meta hvort upp­lýs­ingar sem hann fær frá heim­ild­ar­manni eigi erindi til almenn­ings (24. gr. fjöl­miðla­laga og meg­in­reglan um rit­stjórn­ar­legt sjálf­stæð­i).*

14. Blaða­mað­ur­inn eða eftir atvikum ábyrgð­ar­maður fjöl­mið­ils ber ábyrgð á því efni sem miðlað er, ekki heim­ild­ar­mað­ur­inn (a. og c. liður 1. mgr. 50. og 51. gr. fjöl­miðla­laga, Hrd. 403/2014 Leka­mál­ið).*

*Það er óljóst af dómi Hæsta­réttar hvort það skiptir máli fyrir heim­ild­ar­vernd­ina að upp­lýs­ingar eigi erindi til almenn­ings. Það er hins vegar ljóst að Hæsti­réttur telur fjöl­mið­il­inn bera ábyrgð á því efni sem hann birtir og veltir upp þeirri ­spurn­ingu hvort rétt­læt­an­legt hafi verið af hálfu mbl.is að birta efni með við­kvæmum trún­að­ar­upp­lýs­ing­um.

Stóra gloppan í heim­ild­ar­vernd­inni

Í nýföllnum dómi Hæsta­réttar er fólgið mik­il­vægt dóma­­for­dæmi um vernd heim­ild­ar­manna. Af dóm­inum má hins vegar greina alvar­lega hættu sem að heim­ild­ar­vernd­inni steðj­ar. Í úrskurði hér­aðs­dóms kemur fram að lög­reglan hafi aflað gagna um far­síma­notkun til­tek­inna ráðu­neyt­is­starfs­manna og af gögn­unum megi ráða að einn þeirra hafi átt nokkur sam­töl við starfs­menn, blaða­menn og/eða frétta­stjóra ann­ars vegar Vísis og hins vegar Morg­un­blaðs­ins stuttu áður en fréttir um málið birt­ust á vett­vangi téðra fjöl­miðla. Þetta þýðir að lög­regla afl­aði þess­ara upp­lýs­inga hjá fjar­skipta­­fyr­ir­tækjum bein­línis í þeim til­gangi að finna og bera kennsl á heim­ild­ar­mann blaða­manns­ins.

Notkun fjar­skipta­gagna í þágu saka­mála­rann­sókna er mun tíð­ari en ástæða er til og lög leyfa. Þessum rann­sóknar­úr­ræð­um, hvort sem um er að ræða sím­hlust­un, upp­tökur eða rann­sókn ann­arra fjar­skipta­gagna, er ekki ein­ungis beitt í alvar­leg­ustu mál­um, eins og lög áskilja, heldur einnig í minni­háttar mál­um. Þeim er beitt sem for­virkum rann­sókn­ar­heim­ild­um, þau eru notuð til að fylgj­ast með sam­skiptum sak­born­inga og verj­enda. Og nú er ljóst að þeim er beitt til að afhjúpa heim­ild­ar­menn blaða­manna. Sam­kvæmt dómafor­dæmum Mann­rétt­inda­dóm­stóls Evr­ópu er óheim­ilt að nota hjá­leiðir sem þessar til að ljóstra upp um sam­band heim­ild­ar­manns og blaða­manns. Þetta er áréttað í athuga­semdum með 25. gr. fjöl­miðla­laga. Þar sem ljóst er að hjá­leið þessi er notuð hér á landi er að engu orðin sú vernd sem útli­stuð er í ­fimmtán liðum hér að fram­an. Það er við­fangs­efni næstu grein­ar.

Höf­undur er lög­fræð­ing­ur, stjórn­ar­maður í IMMI, alþjóð­legri stofnun um upp­lýs­inga- og tján­ing­ar­frelsi og starfs­maður þing­flokks Pírata.