Meirihluti fjárlaganefndar vill að greiðslur vegna ófjármagnaðra lífeyrisskuldbindinga hins opinbera verði stórauknar á næstu árum. Hann vill að innborgarnir til B-deildar Lífeyrissjóðs starfsmanna ríkisins (LSR) og Lífeyrissjóðs hjúkrunarfræðinga (LH) verði að minnsta kosti tíu milljarðar króna á ári til að draga úr því höggi sem verður á ríkissjóð þegar sjóður deildarinnar tæmist árið 2030. Þá vill meirihlutinn að framvegis verði lífeyrisskuldbindingar hluti af ramma hvers málefnasviðs við samningu fjárlagafrumvarps.
Hann vill líka flýta því verulega að hækka eftirlaunaaldur úr 67 árum í 70, en samkvæmt fyrirliggjandi tillögum á að taka 24 ár fyrir hækkunina að taka gildi að fullu. Þetta kemur fram í áliti meirihluta fjárlaganefndar um fimm ára fjármálaáætlun ríkisstjórnarinnar, sem á að gilda frá 2017-2021.
Greiðslum hætt eftir hrunið
Ófjármagnaðar lífeyrisskuldbindingar hins opinbera hafa verið risastórt vandamál í lengri tíma. Árið 1997 var A-deild LSR stofnuð. Hún byggir á stigakerfi þar sem sjóðsfélagi ávinnur sér réttindi miðað við greidd iðgjöld. Kerfið byggir á sjóðssöfnun. Þ.e. LSR safnar iðgjöldum, ávaxtar þau og greiðir út í samræmi við áunnin réttindi. Ef sjóðurinn á ekki fyrir þeim hleypur ríkið undir bagga.
Á sama tíma var eldra kerfi sjóðsins, hin svokallaða B-deild, LSR sér tvö prósent réttindi á ári miðað við fullt starf. Reglur LH eru áþekkar B-deildinni. Þetta kerfi byggir að mestu á gegnumstreymi fjármagns, og einungis að hLHenni blæðir enn mikið. Það var alltaf morgunljóst að ríkið myndi þurfa að greiða háar fjárhæðir með þessu gamla kerfi.
Þess vegna ákvað Geir H. Haarde, þáverandi fjármálaráðherra, árið 1999 að ríkissjóður skyldi hefja greiðslur til B-deildar LSR og LH umfram lagaskyldu. Markmiðið var að milda höggið sem framtíðarkynslóðir skattgreiðenda myndu þurfa að þola vegna þess og koma í veg fyrir að sjóðirnir tæmdust.
Árið 2008, eftir hrunið, var þessum viðbótargreiðslum hins vegar hætt. Þá hafði ríkissjóður, frá árinu 1999, alls greitt 90,5 milljarða króna inn á útistandandi skuld sína við B-deild LSR og LH. Í lok árs 2014 var sú fjárhæð, uppfærð með ávöxtun sjóðanna, orðin 231,8 milljarðar króna. Því er ljóst að greiðslurnar skiptu verulegu máli. Ef ekki hefði komið til þessara greiðslna væru sjóðirnir tómir og allar greiðslur féllu nú þegar á ríkissjóð.
509 milljarða hít
Samtals voru skuldbindingar umfram eignir hjá B-deild LSR og LH 509 milljarðar króna um síðustu áramót. Allir fjármunir sjóðanna munu verða uppurnir árið 2030 og eftir það falla greiðslur til sjóðfélaga beint á ríkissjóð. Til viðbótar er heildarstaða A-deildar LSR einnig neikvæð þótt staða hennar hafi ekki versnað á síðustu árum. Greiðslur vegna þeirra ófjármögnuðu skuldbindinga falla líka að óbreyttu á ríkissjóð.
Í áliti meirihlutans, sem samanstendur af stjórnarþingmönnum fjárlaganefndar, segir að lítil umfjöllun sé um lífeyrisskuldbindingar ríkissjóðs í fjármálaáætluninni. Getið sé um áform um að hefja að nýju innborganir til LSR, sem hefur ekki verið gert frá því fyrir bankahrun. Það sé bráðnauðsynlegt enda hafi skuldbindingar umfram eignir B-deildar sjóðsins aukist um 166 milljarða króna frá árinu 2008 og standi nú í 509 milljörðum króna. „Það er nálægt 50% hækkun á sama tíma og vísitala neysluverðs hefur hækkað um 40%. [...]Meiri hlutinn leggur til að í næsta fjárlagafrumvarpi verði að finna greinargott yfirlit um stöðu þessara mála og að framvegis verði lífeyrisskuldbindingar hluti af ramma hvers málefnasviðs. Áætlanagerð verði bætt þannig að auðveldara verði að bregðast við aðstæðum og nýta þarf jákvæða stöðu ríkisfjármála til þess að auka innborganir vegna B-deildarinnar þannig að þær verði a.m.k. 10 milljarðar kr. árlega. Það er nauðsynlegt til þess að draga úr því höggi sem ríkissjóður verður fyrir árið 2030 þegar sjóður deildarinnar tæmist og ríkissjóður þarf þá að fjármagna sjóðinn með 13 milljarða kr. árlegum greiðslum vegna bak- ábyrgðar til að byrja með, til viðbótar öðrum 13 milljörðum kr. vegna lífeyrishækkana eftirlaunaþega.“
Ríkið sleppur við greiðslur og fær skatttekjur á móti
Þegar verið er að meta skuldbindingar ríkissjóðs vegna opinberra starfsmanna verður að hafa í huga að ríkið „sleppur“ við að greiða lífeyrissjóðsgreiðslur úr almannatryggingakerfinu með því að borga þessar skuldir og hefur auk þess nokkuð háar skatttekjur af lífeyrisgreiðslum.
Stjórn LSR fékk í fyrravor Benedikt Jóhannesson tryggingastærðfræðing til að meta þetta samspil. Niðurstaða hans er sú að ríkið spari sér umtalsverðar fjárhæðir, á annað hundrað milljarða króna, í lífeyrisgreiðslur og fái auk þess á þriðja hundrað milljarða króna í skatttekjur þegar það er búið að greiða upp skuldina.
Þá stendur samt sem áður eftir bakábyrgð ríkissjóðs. Þ.e. beinharðir peningar sem þarf að greiða í skuldahítina og fást ekki aftur með sparnaði í almannatryggingakerfinu eða með skattgreiðslum. Á ríkisstjórnarfundi í ágúst 2015 kom fram að þessi upphæð er áætluð, fyrir B-deild LSR og LH saman, 104,8 milljarðar króna. Hún hefur hækkað síðan. Inn á þessa skuld þarf að hefja greiðslur, annars sitja framtíðarkynslóðir uppi með tug milljarða króna kostnað á ári frá 2030.
Bjarni sagðist ætla að byrja að borga en hætti við
Ljóst er að málið hefur verið á borði ríkisstjórnarinnar í nokkuð langan tíma. Bjarni Benediktsson, fjármála- og efnahagsráðherra, var mjög afdráttarlaus í viðtali við Morgunblaðið þann 11. mars 2015. Fyrirsögn forsíðufréttar blaðsins, sem vísaði í viðtalið, var „Fyrirframgreiða lífeyrinn“.
Í viðtalinu sagði Bjarni að ríkissjóður myndi árið 2016 byrja að greiða inn á uppsafnaðar lífeyrisskuldbindingar opinberra starfsmanna í fyrsta sinn frá efnahagshruni. Jafnframt væri áformað að gera það árlega á næstu árum og að bætt staða ríkissjóðs gerði þetta mögulegt. „Verði þetta ekki gert mun falla á ríkissjóð árleg gjaldfærsla upp á um 20 milljarða eftir tíu ár. Með þessari greiðslu og frekari greiðslum á næstu árum er ætlunin að forða þessu og ýta því lengra inn í framtíðina,“ sagði Bjarni.
Það vakti því athygli þegar þessi greiðsla inn á bakábyrgðina var ekki sýnileg í síðustu fjárlögum ríkisstjórnarinnar. Kjarninn beindi fyrirspurn til fjármála- og efnahagsráðuneytisins og spurði hvort það væri réttur skilningur að ekki væri gert ráð fyrir greiðslum inn á skuldbindingar ríkissjóðs vegna B-deildar LSR og LH í fjárlagafrumvarpi ársins 2016. Í svari ráðuneytisins sagði að svo væri.
Vantar 57 milljarða í A-deildina
Þetta er ekki eina málið sem snýr að opinbera lífeyrissjóðakerfinu sem þarf að taka á í nánustu framtíð. Það þarf einnig að grípa til aðgerða gagnvart A-deild LSR. Heildarstaða hans, að teknu tilliti til framtíðariðgjalda og skuldbindinga vegna þeirra, var neikvæð um 57,2 milljarða króna, eða um 8,8 prósent af heildareign hans, um síðustu áramót. Í gildi er bráðabirgðarákvæði sem heimilar sjóðnum að virði eigna hans megi vera allt að 15 prósent minna virði en framtíðarskuldbindingar hans.
Þetta bráðabirgðaákvæði, sem sett var í kjölfar hrunsins, fellur úr gildi á þessu ári, nánar tiltekið fyrir 1. október næstkomandi. Þá verður munurinn að vera innan fimm prósenta. Í ársskýrslu LSR segir: „Stjórn sjóðsins hefur tekið til skoðunar mögulegar leiðir til að bregðast við neikvæðri tryggingafræðilegri stöðu A-deildar.“
Til að ná þessu marki er stjórn LSR skylt, samkvæmt lögum, að hækka iðgjald launagreiðenda, sem er íslenska ríkið. Auk þess hefur verið unnið að tillögum um að hækka almennan eftirlaunaaldur úr 67 árum í 70 ár til að laga stöðu lífeyrissjóðakerfisins í ljósi þess að Íslendingar eru að eldast hratt og lifa nú mun lengur en áður. Samkvæmt þeim tillögum er gert ráð fyrir að hækkunin standi yfir í 24 ár áður en að hún taki að fullu gildi.
Þetta telur meirihluti fjárlaganefndar vera allt of langan tíma og vill flýta hækkunarferlinu. Í áliti hans segir að „þetta sé allt of langur tími og full ástæða sé til að ná þessari óhjákvæmilegu og nauðsynlegu breytingu á mun skemmri tíma.“
