Útrým­ing­ar­hætta er orð sem alloft sést og heyr­ist í fjöl­miðl­um. Iðu­lega er þá verið að segja frá dýra­teg­undum sem eiga í vök að verj­ast vegna aðgangs­hörku manns­ins eða breyttum aðstæðum í umhverf­inu. En það er fleira sem hverfur vegna breyttra aðstæðna. Spari­bauk­ur­inn er dæmi um slíkt.

Óhætt er að full­yrða að nær öll börn í okkar heims­hluta, og reyndar víð­ar, hafi átt spari­bauk. Allur gangur hefur hins­vegar verið á því hversu vel hefur gengið að safna í bauk­inn. Á árum áður mátti iðu­lega í dag­blöðum og tíma­ritum sjá myndir af stoltum börnum sem voru komin í bank­ann til að tæma bauk­inn og pen­ing­arnir settir á bók til varð­veislu eða gefnir til góðra verk­efna. Þetta var á þeim árum þegar pen­ingar voru pen­ingar en ekki plast­kort. Á síð­ustu árum hefur verið hart sótt að pen­ing­un­um, það er að segja seðlum og mynt. Þetta eru ekki góð tíð­indi fyrir spari­bauk­ana.

Spari­grís – Spari­baukur

Eins og allir vita eru til ótelj­andi útgáfur af því sem við Íslend­ingar köllum ýmist spari­bauk eða spari­grís, hið fyrr­nefnda algeng­ara í dag­legu tali. Hlut­verkið er alltaf hið sama: að geyma pen­inga, seðla og mynt. Þessi söfn­unar­í­lát geta verið lítil eða stór, gerð úr plasti, málmi, leir, postu­líni, gúmmíi og tré svo eitt­hvað sé nefnt. Útlitið er líka marg­vís­legt: fugl, kýr, stíg­vél, póst­kassi, hús, bíll, mat­ar­brauð, hattur o.fl o.fl. Og svo auð­vitað grís. Grís? Af hverju grís og af hverju skyldi hann vera tákn sparn­að­ar?

Pygg – Pig bank – Piggy bank – Spari­grís

Vitað er að um margra alda skeið, kannski tvö þús­und ár eða lengur hafa verið til ein­hvers­konar spari­bauk­ar. Minni vit­neskja liggur fyrir um ástæður þess að grís­inn varð eins­konar tákn­mynd geymslu­í­lát­anna. Grís­inn var fyrr á öldum í upp­á­haldi hjá fátækum bændum í Evr­ópu, grís­inn vex hratt og gefur af sér mikið kjöt, kannski er það skýr­ing­in. Í Kína hefur grís­inn verið tákn vel­meg­unar og ríki­dæm­is, ekki er bein­línis vitað hvers vegna.

Ein hug­mynd um upp­runa spari­gríss­ins er sú að á mið­öldum var tals­vert um að fólk not­aði leir­bauka til að geyma pen­inga í. Ein leir­teg­und sem mikið var notuð í þessu skyni kall­að­ist „pygg“. Í banda­rískri bók „The Book of Answers“ (höf. Carol Bolt) er sett fram sú til­gáta að „pygg“ hafi svo breyst í „pig bank“ og enn síðar í „piggy bank“ eins og spari­bauk­ur­inn er nefndur á ensku. Svín hafa ekki verið hluti hefð­bund­ins búpen­ings íslenskra bænda og þess vegna kannski bauks­heitið Íslend­ingum tamara. En nú á spari­bauk­ur­inn, eða grís­inn, í vök að verj­ast og ekki sjálf­gefið að hann standi á borð­inu í her­bergjum barn­anna, og þyng­ist smám sam­an.

Plast­kortin og sím­arnir koma í stað pen­ing­anna

Á und­an­förnum tveimur ára­tugum eða svo hefur orðið mikil breyt­ing í því sem kalla má greiðslu­fyr­ir­komu­lag. Áður gekk fólk með seðla­veski (sem voru vin­sælar ferm­ing­ar­gjafir) og buddu. Svo komu plast­kortin og þau hafa hægt og hægt rutt seðlum og mynt til hlið­ar. Hægt og hægt er kannski ekki rétta lýs­ingin því þessi breyt­ing hefur í raun gerst á ótrú­lega skömmum tíma og er ekki lok­ið. Margir muna að þegar greiðslu­kortin komu fram varð kor­t­eig­and­inn að skrifa undir í hvert skipti sem hann innti greiðslu af hendi, svo komu hin svo­nefndu PIN-­númer og í dag er nóg að bera kortið upp að eins­konar skynjara til að borga ef um er að ræða lágar upp­hæð­ir. Sím­inn er svo nýjasta greiðslu­tæk­ið.

Þessar breyt­ingar sem hér er lýst hafa gert það að verkum að notkun hefð­bund­inna pen­inga, seðlum og mynt, hefur snar­minnk­að. Í nýlegri könnun eins af dönsku dag­blað­anna kom fram að þrír af hverjum fjórum sem spurðir voru sögð­ust aldrei ganga með reiðufé á sér og flestir þeirra sem á annað borð voru með pen­inga í budd­unni sögð­ust aldrei nota þá, það væri fyrst og fremst vani að vera með seðla í vesk­inu. Nokkuð er líka farið að bera á því í mörgum lönd­um, einkum í Evr­ópu, að versl­anir og þjón­ustu­fyr­ir­tæki taki hrein­lega ekki við reiðu­fé. Kaup­menn rök­styðja þetta með því að mik­ill kostn­aður fylgi því því að vera að ves­en­ast með (jafn­vel skítuga) seðla og smá­pen­inga, fyrir utan að ekki er hægt að ræna „kass­an­um“ þar sem eng­inn „kassi“ er. Og er þetta ekki bara gott og bless­að? Jú, myndi margur segja. En, eins og stundum er sagt „engin er rós án þyrna“ og ef spari­bauk­arn­ir, tala nú ekki um spari­grís­irn­ir, mættu mæla tækju þeir ekki undir með já fólk­inu. Þetta ógnar nefni­lega til­veru þeirra. Amma og afi og frænka og frændi spari­bauks­eig­and­ans eru hrein­lega ekki með neina pen­inga í vös­unum til að láta detta í bauk­inn þegar þau koma í heim­sókn. Eng­inn amma og eng­inn afi segir við barna­barnið „ég milli­færi svo­lítið inn á banka­bók­ina þína þegar ég kem heim“. En það er líka annað varð­andi spari­bauk­ana.

Spari­bauk­ur­inn er kennslu­tæki

Flest­ir, og það gildir bæði um börn og full­orðna, líta kannski ekki á spari­b­auk­inn sem kennslu­tæki í efna­hags­málum og með­ferð fjár­muna. Í nýlegri umfjöllun danska dag­blaðs­ins Bör­sen voru þrír sér­fræð­ingar sem blaðið ræddi við sam­mála um að spari­bauk­ur­inn hefði í ára­tugi verið það verk­færi sem kennt hefði börnum sam­hengið milli tekna og gjalda, ef svo mætti að orði kom­ast. Sér­fræð­ing­arnir bentu á að börn skildu vel að tómur spari­baukur þýddi að engir pen­ingar væru til en inni­stæðu­laust greiðslu­kort segði hvorki eitt né neitt. Bankar og spari­sjóðir hafa reynt að mæta þess­ari breyt­ingu með eins konar raf­rænum spari­baukum en áður­nefndir við­mæl­endur Bör­sen voru sam­mála um að þeir kæmu ekki, að minnsta kosti enn, í stað hinna hefð­bundnu spari­bauka. Danskir stærð­fræði­kenn­arar hafa bent á að pen­ingar hafi gegnum tíð­ina verið mik­il­vægt kennslu­tæki, börn eigi mun auð­veld­ara með að læra leynd­ar­dóma stærð­fræð­innar þegar þau hafa hlut­ina (pen­ing­ana) í hönd­unum en ekki bara tölur á blaði. Einn kenn­ari orð­aði það svo „ef pen­ing­arnir hverfa verðum við bara að treysta á Mata­dor-­spil­ið“.