Draumur um landakaup

Einhverjir hafa kannski, til öryggis, litið á dagatalið sl. föstudag þegar fréttir bárust af því að Bandaríkjaforseti hefði viðrað þá hugmynd að kaupa Grænland. Þetta var þó ekki aprílgabb og ekki í fyrsta skipti sem þessi hugmynd skýtur upp kollinum.

Borgþór Arngrímsson 18. ágúst 2019

Bandaríska dagblaðið The Wall Street Journal greindi síðastliðinn föstudag, 16. ágúst, frá því að Donald Trump hefði að undanförnu, oftar en einu sinni, rætt landakaup við ráðgjafa sína og samstarfsfólk. Í forsetatíð Trump hafa borist margar fréttir frá Hvíta húsinu, um hugdettur og ummæli forsetans, en fullyrða má að að fréttin um hugsanleg kaup á Grænlandi taki þeim flestum fram enda vakti hún heimsathygli. Í umfjöllun The Wall Street Journal kemur fram að forsetinn hafi falið tveimur nánum samstarfsmönnum sínum að kanna málið nánar. Fram hefur komið að forsetinn hafi fyrst nefnt hugmyndina um kaupin eftir að hann frétti af árlegum styrk sem Grænland fær frá danska ríkinu , hið svonefnda bloktilskud. Á síðasta ári nam þessi fjárveiting 3.8 milljörðum danskra króna sem samsvarar um það bil 70 milljörðum íslenskra króna.

Grænland er stærsta eyja jarðarinnar, sem ekki telst sérstök heimsálfa, 2,2 milljónir ferkílómetra. Fjarlægðin frá nyrsta odda til þess syðsta er 2.650 kílómetrar og strandlengjan er 39.330 kílómetrar, nánast sama vegalend og ummál jarðar við miðbaug. Íbúar Grænlands eru 55 þúsund og búa langflestir við firði á suðvesturhluta landsins. Um það bil 80% landsins er þakið jöklum en loftslagsbreytingar hafa haft þar mikil áhrif á síðustu árum.

Andrew Johnson vildi líka kaupa Ísland

Þótt fréttir af hugmynd Donald Trump hafi komið flestum á óvart er hann ekki fyrsti bandaríski forsetinn sem rennir hýru auga til Grænlands. Harry Truman (forseti frá 1945 – 1953) gerði árið 1946 Dönum tilboð um kaup á Grænlandi. Hann bauð jafnvirði 100 milljóna dollara, í gulli. Sú upphæð mun í dag jafngilda 10,4 milljörðum danskra króna, um það bil 192 milljörðum íslenskum. Danir höfnuðu tilboðinu samstundis.

Árið 1867 vildi Andrew Johnson (forseti 1865 – 1869) kaupa Grænland. Johnson, sem hafði verið varaforseti og tók við forsetaembættinu eftir morðið á Lincoln, vildi þó ekki láta duga að kaupa Grænland, hann vildi nefnilega láta Ísland fylgja með í kaupunum. Hugmynd hans varð aldrei að formlegu tilboði.

Keyptu Dönsku Vestur - Indíur og Alaska

Árið 1917 keyptu Bandaríkin Dönsku Vestur – Indíur í Karíbahafi af Dönum. Eyjarnar höfðu þá verið í eigu Dana í rúm tvö hundruð ár. Danskir fjölmiðlar fjölluðu í hitteðfyrra talsvert um sölu eyjanna, sem Bandaríkjamenn skírðu Jómfrúreyjar (Bandarísku Jómfrúreyjar), en þá var öld liðin frá sölunni. Í þeirri umfjöllun kom fram að Danir hefðu ekki riðið feitum hesti frá þeirri sölu. Bandaríkin borguðu 25 milljónir dollara fyrir eyjarnar, sú upphæð jafngildir í dag rúmum 57 milljörðum íslenskra króna.

Árið 1867, sama árið og Johnson vildi kaupa Grænland og Ísland, keyptu Bandaríkjamenn Alaska af Rússum.

Hvað gengur Trump til?

Eins og áður var nefnt hefur hugmynd Trump um kaup á Grænlandi vakið mikla athygli, langt út fyrir bandaríska og danska landsteina. Allir sem um málið hafa fjallað velta fyrir sér hvað forsetanum gangi til og af hverju hann nefni þetta núna. Dönsku miðlarnir setja hugmyndina í samhengi við fyrirhugaða heimsókn Trump til Danmerkur í byrjun næsta mánaðar, og forsetinn sé þessa dagana að kynna sér málefni landsins, sem hann að sögn þekkir lítið til. Einhversstaðar hefur því verið fleygt að forsetinn hafi nefnt landakaupin sem einhvers konar spaug. Danskir stjórnmálaskýrendur og sérfræðingar um varnar- og öryggismál segja ummæli forsetans ekki sögð í gríni. Þau séu sett fram í fullri alvöru, þótt hugmyndin um kaup á landinu séu nokkuð „brött“ eins og blaðamaður Berlingske komst að orði.

Bandarísk stjórnvöld hafa lengi verið þeirrar skoðunar að það sé óviðunandi að hafa þessa stóru eyju nánast í bakgarðinum án þess að hafa þar nokkur áhrif og yfirráð. Áhyggjur þeirra hafa aukist mjög á allra síðustu árum og tengjast síauknum áhuga Kínverja og Rússa, auk Bandaríkjanna, á norðurslóðum. Þar eru miklir hagsmunir í húfi.

Henrik Kaufmann og Thule samningurinn

9.apríl 1941, ári eftir að Þjóðverjar hernámu Danmörku, skrifaði Henrik Kaufmann, sendiherra Dana í Bandaríkjunum, í nafni konungsins, undir samkomulag við bandarísk stjórnvöld. Samkomulagið sem Franklin D. Roosevelt forseti Bandaríkjanna staðfesti tveimur mánuðum síðar kvað á um að Bandaríkjamenn skyldu verja Grænland gegn hugsanlegu hernámi Þjóðverja. Dönsk stjórnvöld staðfestu ekki samkomulagið og Henrik Kaufmann var rekinn úr starfi, að kröfu Þjóðverja, en varð síðar um tíma ráðherra.

Bandaríkjamenn tóku, þrátt fyrir að hafa ekki fengið samþykki Dana, völdin (ef svo mætti segja) yfir Grænlandi og árið 1951 var gerður samningur (Thule samningurinn) á grundvelli samkomulags Henrik Kaufmann og bandarískra stjórnvalda frá 1941. Þá var meðal annars byggður flugvöllur í Thule á norðvestur- Grænlandi. Á árum kalda stríðsins voru þar um 10 þúsund bandarískir hermenn en í dag eru þeir innan við þrjú hundruð. Bandarísk hernaðaryfirvöld vilja mjög gjarna styrkja stöðu sína á Grænlandi, meðal annars með byggingu fleiri og stærri flugvalla og kæra sig lítt um að Kínverjar og Rússar reyni að seilast til áhrifa í landinu.

Miklar auðlindir

Þótt hernaðarmikilvægið vegi þyngst í hugum Bandaríkjamanna, hvað Grænland varðar, býr landið jafnframt yfir miklum náttúruauðlindum, sem Kínverjar hafa árum saman rennt hýru auga til. Þeir hafa lýst miklum áhuga á að leggja fé í uppbyggingu flugvalla, en slíkum tilboðum hefur til þessa verið hafnað. Rússar hafa farið sér hægar, áhugi þeirra beinist einkum að þeim möguleikum sem skapast með landfræðilegum breytingum á norðurslóðum.

Sala á Grænlandi kemur ekki til greina

Viðbrögð danskra og grænlenskra stjórnmálamanna eru öll á einn veg: sala á Grænlandi kemur ekki til greina. Allar hugmyndir um að eitt ríki kaupi heilt land, og íbúana með, séu leifar nýlendutímans sem sé löngu liðinn. „Við erum opin fyrir viðskiptum, en ekki til sölu“ segir í yfirlýsingu ráðherra utanríkismála í grænlensku landstjórninni. Danskir stjórnmálamenn segja þessa hugmynd forsetans „lélegan brandara“. Søren Espersen, þingmaður Danska Þjóðarflokksins, tekur dýpra í árinni og segir þetta staðfesta að „forsetinn sé galinn“. Lars Løkke Rasmussen fyrrverandi forsætisráðherra sagði að „þetta hlyti að vera aprílgabb, á alröngum tíma“.

Eins og áður var nefnt kemur Donald Trump í opinbera heimsókn til Danmerkur dagana 2. og 3. september. Danskir stjórnmálaskýrendur telja ólíklegt að hugmynd hans um kaup á Grænlandi verði rædd á fundi hans með Mette Frederiksen forsætisráðherra Dana, en þó sé ekki hægt að útiloka neitt í þeim efnum.