Ísland hefur verið sett á gráan lista alþjóðlegu samtakana Financial Action Task Force (FATF) vegna ónógra varna gegn peningaþvætti og fjármögnun hryðjuverka. Ísland bætist á listann ásamt Mongólíu og Simbabve. Kjarninn hefur gögn undir höndum sem sýna þetta. Mannlíf greindi fyrst frá.
Af listanum fara Eþíópía, Sri Lanka og Túnis. Á meðal annarra ríkja sem þar er að finna, og talin eru að séu með alvarlega annmarka á sviði varna gegn peningaþvætti og fjármögnun hryðjuverka, eru Kambódía, Jemen, Sýrland og Panama.
Bretland og Bandaríkin ýttu á að Ísland yrði sett á listann, meðal annars til að skapa fordæmi fyrir því að hart sé tekið á slökum vörnum gagnvart peningaþvætti. Evrópusambandið og flest aðildarríki þess studdu hins vegar að Ísland fari ekki á listann.
Í yfirlýsingu FATF sem verður birt vegna þessa kemur fram að Íslandi hafi tekið stór skref í átt að því að taka á þeim málum sem voru í ólagi hjá ríkinu vegna peningaþvættisvarna, en að FATF hefði ekki getað að fullu leyti kannað hvort að innleiðing aðgerðanna væri nægjanleg í ljósi þess að þær eru svo nýtilkomnar.
Í einu af fjölmörgum frumvörpum sem keyrð hafa verið í gegn síðustu mánuði til að laga íslenskt lagaumhverfi þannig að það samræmist eðlilegum kröfum samfélags sem vill ekki að peningaþvætti sé til staðar hjá sér er farið yfir hvað gerist ef Ísland endar á listanum. Þar segir: „Bregðist ríki ekki við kröfum FATF hafa aðildarríkin sammælst um að beita hvert annað þrýstingi með því að setja ríki á sérstakan lista FATF yfir „ósamvinnuþýð“ ríki eða ríkjasvæði. Felst þrýstingurinn m.a. í því að fara fram á að viðskipti við aðila sem búsettur er í viðkomandi ríki sæti aukinni áreiðanleikakönnun, gerðar séu strangari kröfur um hvers konar fjármálastarfsemi, stofnun útibúa, dótturfélaga og umboðsskrifstofa og jafnvel útgáfu aðvarana um að viðskipti við aðila þessara ríkja geti falið í sér hættu á peningaþvætti eða fjármögnun hryðjuverka. Dæmi eru um að erlend fyrirtæki og fjármálastofnanir hafi frekar kosið að slíta viðskiptasamböndum við viðkomandi ríki, þar á meðal millibankaviðskiptum, í stað þess að framkvæma aukna áreiðanleikakönnun (e. de-risking). Það getur því haft verulega neikvæð áhrif á fjármálakerfið í heild sinni og trúverðugleika Íslands á alþjóðavettvangi ef ekki er brugðist við tilmælum FATF fljótt og örugglega.“
Katrín Jakobsdóttir forsætisráðherra sagði við RÚV í gær að það yrðu gríðarleg vonbrigði ef Ísland myndi lenda á listanum. „Það ætti í raun og veru aðeins að vera eitt atriði að vera útistandandi af öllum þeim atriðum sem voru nefnd í upphaflegu skýrslunni um þessi 51 atriði þannig það eru ákveðin vonbrigði. Svo er ákveðin óvissa sem virðist fylgja því, við höfum dæmi um að þessi listi hefur lítil áhrif en að sjálfsögðu er mér annt um okkar orðspor og ég tel að þarna sé verið að bregðast ansi hart við þeirri stöðu sem raunverulega er uppi.“
Kapphlaup við tímann til að lenda ekki á listanum
Kjarninn hefur fjallað ítarlega um þá stöðu sem hefur verið uppi í vörnum Íslands gagnvart peningaþvætti á undanförnum árum. FATF skilaði skýrslu um varnir Íslands gegn peningaþvætti og fjármögnun hryðjuverka í apríl í fyrra. Niðurstaða hennar var að Ísland fékk falleinkunn. Lagaumhverfi, virkni eftirlits og framfylgd var í lamasessi að mati FATF.
Kjarninn greindi frá því í lok ágúst að Ísland hefði skilað FATF eftirfylgnisskýrslu vegna aðgerða sem Ísland hefur gripið til til að bæta varnir sínar gegn peningaþvætti og fjármögnun hryðjuverka, snemma í sumar. Skýrslan var tekin til umræðu á fundi FATF þann 19. júní síðastliðinn.
Í eftirfylgnisskýrslu sem birt var snemma í september kom fram að Ísland hefði uppfyllt 28 af 40 tilmælum sem FATF gerði kröfu um að löggjöf ríkja þurfi að uppfylla. Ísland uppfyllir ellefu tilmæli að hluta en ein tilmæli, sem lúta að starfsemi almannaheillafélaga, töldust enn óuppfyllt. Ráðist var í að keyra í gegn lög um þau fyrr í þessum mánuði, og virtist þingheimur þá vera að vakna til vitundar um alvarleika málsins.
Einn maður árum saman
Peningaþvættisskrifstofa var lengi starfrækt innan Efnahagsbrotadeildar ríkislögreglustjóra. Þar starfaði einn einstaklingur og árangur af starfseminni lítill sem enginn.
Skrifstofan var færð yfir til embættis héraðssaksóknara um mitt ár 2015. Ólafur Þór Hauksson, héraðssaksóknari, var spurður af því í sjónvarpsþættinum 21 á Hringbraut 3. október 2018 hvort aðgerðir Íslendinga til að koma í veg fyrir að peningaþvætti hefðu verið viðunandi á undanförnum árum. „Þessu eru auðsvarað,“ sagði Ólafur, „nei það er það ekki.“
Skýrsla FATF ýtti verulega við málum hérlendis. Það þurfti að bregðast við þessum athugasemdum hratt, auk þess sem fyrir lá að fjórða peningaþvættistilskipun Evrópusambandsins yrði tekin upp í samningnum um Evrópska efnahagssvæðið (EES) í desember 2018.
Starfshópur á vegum dómsmálaráðherra var því settur í að semja frumvarp um heildarendurskoðun á lögum um peningaþvætti og fjármögnun hryðjuverka.
Sú vinna skilaði því að Sigríður Á. Andersen dómsmálaráðherra lagði fram frumvarp um ný heildarlög 5. nóvember síðastliðinn. Málið var afgreitt frá efnahags- og viðskiptanefnd 12. desember og síðari tvær umræður kláraðar daginn án annarra ræðuhalda en Brynjars Níelssonar, sem mælti fyrir nefndaráliti um málið sem fulltrúar alla flokka skrifuðu undir.
Frumvarpið varð að lögum með öllum greiddum atkvæðum þingmanna þann sama dag. Þau tóku gild 1. janúar 2019.
Í greinargerð með frumvarpinu sagði að nauðsynlegt yrði að fara í heildarendurskoðun á gildandi lögum þar sem gera þarf verulegar úrbætur á lögunum til að uppfylla þær lágmarkskröfur sem gerðar eru á alþjóðavettvangi.
Skylt að tilkynna um grunsamleg viðskipti
Á meðal þeirra breytinga sem nýju lögin hafa í för með sér er að ákvæði um einstaklinga „í áhættuhópi vegna stjórnmálalegra tengsla“ eru ítarlegri en í gömlu lögunum. Til þessa hóps teljast þeir sem eru eða hafa verið háttsettir í opinberri þjónustu, nánasta fjölskylda þeirra og einstaklingar sem vitað er að eru nánir samstarfsmenn þeirra. Samkvæmt nýju lögunum þurfa tilkynningaskyldir aðilar, t.d. bankar eða aðrar fjármálastofnanir, að hafa viðeigandi „kerfi, ferla og aðferðir til að meta hvort innlendur eða erlendur viðskiptamaður eða raunverulegur eigandi sé í áhættuhópi vegna stjórnmálalegra tengsla.“
Peningaþvættisskrifstofa héraðssaksóknar fékk nýtt nafn, skrifstofa fjármálagreininga lögreglu. Starfsmönnum hennar hefur verið fjölgað mjög, fjármunir hafa verið settir í að kaupa upplýsingakerfi til að taka á móti og halda utan um tilkynningar um peningaþvætti og eftirlit með starfsemi innan banka hefur verið eflt. Öllum opinberum aðilum er nú skylt að tilkynna henni um grunsamleg viðskipti og sú tilkynningarskylda víkur allri þagnarskyldu stjórnvalda til hliðar.
Þvingunarúrræði og viðurlög
Með nýju lögunum var skipun og hlutverk stýrihóps um aðgerðir gegn peningaþvætti og fjármögnun hryðjuverka lögfest. Helstu verkefni stýrihópsins samkvæmt frumvarpinu, verða að tryggja yfirsýn, samhæfingu og stefnumótun í málaflokknum.
Í stýrihópnum eiga sæti fulltrúar þeirra stjórnvalda sem eiga aðkomu að málaflokknum, sem eru m.a. dómsmálaráðuneytið, atvinnuvega- og nýsköpunarráðuneytið, fjármála- og efnahagsráðuneytið, Fjármálaeftirlitið og aðrir eftirlitsaðilar með lögunum, Seðlabanki Íslands, Tollstjóri, skattyfirvöld, Héraðssaksóknari og Lögregla höfuðborgarsvæðisins.
Þá verða verulegar breytingar hvað varðar þvingunarúrræði og viðurlög. Hingað til hafa eftirlitsaðilar með peningaþvætti og fjármögnun hryðjuverka á Íslandi nefnilega ekki haft viðeigandi úrræði til þess að bregðast við lögbrotum. Sektir voru einu viðurlögin samkvæmt gömlu lögunum sem eftirlitsaðilar gátu gripið til. Í alvarlegri brotum var hins vegar hægt að ákæra.
Hvöss brynning og óviðunandi ástand
Kjarninn greindi frá því að Unnur Gunnarsdóttir, forstjóri Fjármálaeftirlitsins, hafi skrifað pistil í nýjustu útgáfu Fjármála, rits stofnunarinnar, sem kom út seint ágúst, þar sem fram kom að þegar FATF hafi fellt áfellisdóm sinn yfir löggjöf og eftirliti Íslendinga með peningaþvætti og fjármögnun hryðjuverka í fyrravor hafi „Fjármálaeftirlitið og ýmsir aðrir [fengið] hvassa brýningu um að taka til hendinni og verða við úrbótakröfum alþjóðasamfélagsins.“
Fjármálaeftirlitið hefur ekki viljað svara því hvort yfir standi athugun á aðgerðum Landsbankans, Íslandsbanka og Kviku banka gegn peningaþvætti og fjármögnun hryðjuverka. Það segist þó hafa framkvæmt tæplega 20 athuganir hjá tilkynningarskyldum aðilum sem lúta eftirliti stofnunarinnar frá árinu 2017 og nú standi yfir þrjár slíkar athuganir. Það kunni að vera að gagnsæistilkynningar verði birtar vegna þeirra athugana innan tíðar.
