Til við­bótar hafa líf­eyr­is­sjóð­irn­ir, sér­stak­lega á allra síð­ustu árum, verið leið­andi á íbúða­lána­mark­aði og þar af leið­andi tekið sér stöðu sem stórir beinir lán­tak­endur íslenskra heim­ila. Það hafa þeir gert með því að bjóða upp á miklu betri vaxta­kjör en bankar og fyrir vikið hefur hlut­fall skulda heim­ila við líf­eyr­is­sjóði farið úr tíu pró­sentum í 21 pró­sent frá árinu 2016.

Á manna­máli þýðir það að líf­eyr­is­sjóð­irnir eru stærstu inn­lendu lán­veit­endur íslenska þjóð­ar­bús­ins.

Und­ir­staðan í íslensku atvinnu­lífi

Stór hluti íslenskra fyr­ir­tækja var í vand­ræðum eftir banka­hrun­ið. Það hafði ein­kennst af miklum lán­tökum sem í ein­hverjum til­fellum höfðu nýst í fjár­fest­ingar en í flestum til­fellum voru not­aðar í að kaupa fyr­ir­tæki á yfir­verði og setja síðan hið keypta sem veð fyrir end­ur­greiðslu. Sum­arið 2011 birti Sam­keppn­is­eft­ir­litið nið­ur­stöður rann­sóknar sem það gerði á stöðu 120 stórra fyr­ir­tækja á völdum sam­keppn­is­mörk­uð­um. Um var að ræða stærstu fyr­ir­tækin á hverjum mark­aði fyrir sig. Þar sagði að 68 pró­sent þess­ara fyr­ir­tækja hefðu verið undir beinum eða óbeinum yfir­ráðum banka eftir hrun­ið. Talið er að yfir­færa hafi mátt þetta hlut­fall á atvinnu­lífið í heild.

Því voru stórir bitar á fyr­ir­tækja­mark­aði í hönd­unum á end­ur­reistum bönkum sem þurftu að end­ur­skipu­leggja þau og selja. Það var í mörgum til­vikum gert í gegnum hluta­bréfa­mark­að. Og kaup­end­urnir að hluta­bréfum í fyr­ir­tækj­unum sem búið var að þrífa voru að uppi­stöðu íslenskir líf­eyr­is­sjóð­ir. 

Í dag, rúmum níu árum eftir að end­ur­vakn­ing þess mark­aðar hófst að nýju, er heild­ar­virði þeirra 24 félaga sem skráð eru á aðal­markað og First North tæp­leg 1.200 millj­arðar króna. Líf­eyr­is­sjóð­irnir eiga sam­an­lagt 550,7 millj­arða króna í inn­lendum hluta­bréfum og til við­bótar 104,9 millj­arða króna í hlut­deild­ars­kirteinum í sjóðum sem fjár­festa í slík­um. Sam­an­lagt eiga líf­eyr­is­sjóð­irnir því, beint og óbeint, rúm­lega helm­ing allra hluta­bréfa í land­in­u. 

Flest félögin á aðal­mark­aði eru rekstr­ar­fé­lög á fákeppn­is­mark­aði sem eru aðal­lega með inn­lenda starf­semi. Þar er að finna smá­sölu­fyr­ir­tæki, elds­neyt­is­sala, fjar­skipta- og fjöl­miðla­fyr­ir­tæki, trygg­ing­ar­fé­lög, flutn­inga­fyr­ir­tæki og nokkur stór fast­eigna­fé­lög, svo fátt eitt sé nefnt. Flest fyr­ir­tækin eiga ekki mikla vaxt­ar­mögu­leika í alþjóð­legu sam­hengi. Lík­lega er það fyrst og síð­ast Mar­el, sem er nú tví­skráð í Hollandi, sem gæti flokk­ast með þannig mögu­leika. 

Fyrir vikið er um að fyr­ir­tæki sem hafa áhrif á dag­legt líf flestra lands­manna með einum eða öðrum hætti. Og þau eru, að uppi­stöðu, í eigu líf­eyr­is­sjóða sem sömu lands­menn eiga. 

Brugð­ist við í orði

Í ljósi þessa hefur krafan á að líf­eyr­is­sjóðir beiti sér með virk­ari hætti í þeim félögum sem þeir fjár­festa í auk­ist til muna á und­an­förnum árum. Getur líf­eyr­is­sjóður í eigu almenn­ings enda ein­ungis gert þá kröfu að fjár­fest­ing hans skili arð­semi þegar að starf­semi fyr­ir­tækj­anna sem hann fjár­festir í hefur bein áhrif á lífs­gæði og kjör sjóðs­fé­laga? Getur hann látið ótalið þegar for­stjórar taka sér laun sem eru í engu sam­ræmi við það sem er að eiga sér stað ann­ars­staðar í hag­kerf­inu? Og svo fram­veg­is.

Slikar kröfur leggj­ast ofan á alþjóð­lega kröfu á þá sem stýra fjár­fest­ingum og fjár­magni um að sýna aukna sam­fé­lags­lega ábyrgð í verki með því að skil­yrða þátt­töku sína í verk­efnum við upp­fyll­ingu sjálf­bærn­is­mark­miða, t.d. varð­andi aukið kynja­jafn­rétti eða umhverf­is­á­hersl­ur. 

Brugð­ist hefur verið við þess­ari kröfu í orði að ein­hverju leyti. Líf­eyr­is­sjóðir hafa sett sér stefnur um ábyrgar fjár­fest­ingar þar sem umhverf­is­mál, félags­leg mál­efni og stjórn­ar­hættir eru öll atriði sem þeir eiga að líta til í fjár­fest­ingum sín­um. Auk þess hafa sumir þeirra sett sér hlut­hafa­stefnur um hvernig sjóð­irnir eiga að beita sér sem eig­andi til að upp­fylla þau mark­mið. 

Það á við um alla þrjá stærstu sjóð­ina: Líf­eyr­is­sjóð starfs­manna rík­is­ins (LS­R), Líf­eyr­is­sjóðs verzl­un­ar­manna og Gildi. Þeir eru líka aðilar að reglum Sam­ein­uðu þjóð­anna um ábyrgðar fjár­fest­ingar auk þess sem flestir líf­eyr­is­sjóðir lands­ins eru með­limir í Iceland SIF, sam­tökum sem hafa þann til­gang „að efla þekk­ingu fjár­festa á aðferða­fræði sjálf­bærra og ábyrgra fjár­fest­inga og auka umræður um ábyrgar og sjálf­bærar fjár­fest­ing­ar.“

Á borði hefur hins vegar verið lítið um að líf­eyr­is­sjóð­irnir hafi beitt sér mikið til að sveigja félög sem þeir fjár­festa í til sam­fé­lags­legra áherslna. Það sést til að mynda best á því að ekki ein kona er for­stjóri í skráðu félagi og ein­ungis 20 pró­sent fram­kvæmda­stjóra innan þeirra eru kon­ur. Það er helst að það hafi gerst hjá Gildi, sem ákvað að selja hluti sína í Brimi vegna end­ur­tek­inna við­skipta félags­ins við önnur í eigu for­stjóra og stærsta eig­anda Brim­s. 

Við eigum Ísland, við eigum bara eftir að taka það

Mikil und­ir­alda hefur mynd­ast vegna þess­arar stöðu. Ein birt­ing­ar­mynd hennar er að mun rót­tæk­ari og her­skrárri verka­lýðs­for­ysta hefur kom­ist til valda í stærstu verka­lýðs­fé­lögum lands­ins og innan Alþýðu­sam­bands Íslands. Og hún telur sig geta tekið til sín miklu meiri völd um hvernig sam­fé­lagið þró­ast.

Sverrir Mar Alberts­son, fram­kvæmda­stjóri AFLs starfs­greina­sam­bands, sem tap­aði for­manns­kosn­ingum í ASÍ í fyrra náði ágæt­lega utan um þessa afstöðu á fundi sem Efl­ing stóð fyrir á meðan að for­manns­bar­áttan stóð yfir. Þar sagði hann: „Stundum þegar ég vil fá jarð­teng­ingu við hvað ég er að gera þá fer ég í bækur sem hafa verið skrif­að­ar, t.d. saga verka­lýðs­fé­lag­anna. Fyrsta verka­lýðs­fé­lagið fyrir austan er stofnað 1896. Þegar maður les fund­ar­gerðir frá fyrstu fund­unum ... þetta er fólk sem bjó í nán­ast mold­ar­kof­um, áhyggju­efnin voru hvort að börnin fengu mat dag­inn eft­ir. Menn voru settir út á kaldan klaka og fengu ekki atvinnu ef þeir voru í for­ystu fyrir verka­lýðs­fé­lag­ið. Í dag, félögin sem þetta fólk stofn­aði, við eigum Ísland. Það eina sem við eigum eftir að gera er að taka það.“

Mót­fram­bjóð­andi Sverris, Drífa Snæ­dal sem síðar vann for­manns­kosn­ing­arn­ar, sagð­ist vera honum sam­mála.

Verka­lýðs­for­ystan getur mjög sýni­lega haft áhrif á fjár­fest­inga­stefnu líf­eyr­is­sjóða, enda skipar hún fjölda stjórn­ar­manna í sjóð­ina. Efl­ing hefur til að mynda mikil áhrif í stjórn Gildis og hefur þegar látið kjósa Stefán Ólafs­son, pró­fessor við Háskóla Íslands og sér­fræð­ing hjá félag­inu, í stjórn hans. 

VR er komið enn lengra í ferli sínu til að hafa veru­leg áhrif innan Líf­eyr­is­sjóðs verzl­un­ar­manna. Þar skipar VR helm­ing stjórn­ar­manna og er með stjórn­ar­for­manns­sætið sem stend­ur. Við­mæl­endur Kjarn­ans segja ljóst að Ragnar Þór Ing­ólfs­son, for­maður VR, hafi lengi haft það að meg­in­stefnu að hafa meiri áhrif á það hvernig þessi næst stærsti líf­eyr­is­sjóður lands­ins, með um 800 millj­arða króna eign­ir, beitir sér í íslensku sam­fé­lag­i. 

Eftir að Ragnar Þór var end­ur­kjör­inn for­maður fyrr í ár, og kjör ann­arra stjórn­ar­manna skömmu síðar styrkti stöðu hans veru­lega, hafa verkin verið látin tala. 

Fyrstu skrefin stig­in, stóru skrefin framundan

Á fundi sem hald­inn var í full­­­­­­­­­trú­a­ráð­i VR í Líf­eyr­is­­­­­­­­­sjóð­i verzl­un­­­­­ar­­­­­manna ­í júní síð­­­­­ast­liðnum var sam­­­­­­­­­þykkt að aft­­­­­­­­­ur­­­­­­­­­kalla umboð stjórn­­­­­­­­­­­­­­­­­ar­­­­­­­­­manna VR í stjórn Líf­eyr­is­­­­­­­­­sjóðs verzl­un­­­­­ar­­­­­manna og var að auki sam­­­­­­­­­þykkt til­­­­­­­­­laga um nýja stjórn­­­­­­­­­­­­­­­­­ar­­­­­­­­­menn til­­­­­­­ bráða­birgða. Áður­­­­­­­ hafði stjórn­­­­­­­ VR­­­ lýst yfir trún­­­­­­­­­að­­­­­­­­­ar­bresti gagn­vart stjórn­­­­­­­­­­­­­­­­­ar­­­­­­­­­mönnum félags­­­­­­­­­ins hjá sjóðnum vegna sam­­­­­­­­­þykktar stjórnar hans um hækkun breyt­i­­­­­­­­­legra vaxta verð­­­­­­­­­tryggðra sjóð­­­­­­­­­fé­laga­lána.

Ragnar Þór sagði, þegar þetta stóð yfir,  að lík­­­­­­­­­lega væri það eina ­leiðin til raun­veru­­­­­­legra breyt­inga að sjóð­­­­­­fé­lagar líf­eyr­is­­­­­­­sjóð­anna kjósi stjórnir þeirra beint. Þannig væri hægt að aftengja atvinn­u­lífið og verka­lýðs­hreyf­­­­­ing­una sem hann sagði að væri í ákveð­inn­i ­mót­­­­­sögn við sjálfa sig sem fjár­­­­­­­­­magns­eig­anda. Skömmu síðar sagði hann að þau ítök sem atvinn­u­rek­endur hafi náð innan líf­eyr­is­­sjóð­anna séu engan veg­inn ásætt­an­­legt og að það hljóti að vera mark­mið verka­lýðs­hreyf­­ing­unn­ar að losa sjóð­inn undan því oki.

Skömmu síðar sagði hann að þau ítök sem atvinn­u­rek­endur hafi náð innan líf­eyr­is­­sjóð­anna séu engan veg­inn ásætt­an­­legt og að það hljóti að vera mark­mið verka­lýðs­hreyf­­ing­unn­ar að losa sjóð­inn undan því oki.

Við­mæl­endur Kjarn­ans segja að í und­ir­bún­ingi séu miklar breyt­ingar hjá líf­eyr­is­sjóðn­um, gangi áform VR eft­ir. Þar verði litið bæði fram á við, með breyttum áherslum í fjár­fest­ingum og beit­ingu hlut­hafa­valds, og aftur á bak með rann­sóknum á gjörn­ingum sem grunur sé um að hafi ekki verið fram­kvæmdir með hags­muni sjóðs­fé­laga að leið­ar­ljósi. Þar er efst á blaði salan á hlut Líf­eyr­is­sjóðs verzl­un­ar­manna í Bakka­vör sem Ragnar Þór hefur opin­ber­lega sagt að gæti verið eitt stærsta fjársvika­mál Íslands­sög­unnar og farið fram á opin­bera rann­sókn á hvort líf­eyr­is­sjóðir hafi verið blekkt­ir.