Þá hefur ÁTVR verið gagn­rýnt fyrir að aug­lýsa starf­semi sína þrátt fyrir að bann við áfeng­is­aug­lýs­ingum sé í gildi í land­inu. Vín­búðin má nefni­lega aug­lýsa sig svo lengi sem að að áhersla sé lögð á sam­fé­lags­lega ábyrgð í aug­lýs­ing­un­um. Á und­an­förnum árum hafa slíkar aug­lýs­ing­ar, þar sem fólk er minnt á að muna eftir skil­ríkjum sín­um(­bannað er sam­kvæmt lögum að selja fólki undir 20 ára áfeng­i), birst ítrekað í völdum fjöl­miðl­um.

Sala ÁTVR á áfengi hefur stór­auk­ist á und­an­förnum rúmum tveimur ára­tug­um. Árið 1999 seldi fyr­ir­tækið alls 12,4 millj­ónir lítra af áfengi. Í árs­lok 2019 hafði lítra­magnið næstum tvö­fald­ast og var 22,7 millj­ónir lítra. Rekstr­ar­tekjur ÁTVR voru í heild 11,8 millj­arðar króna árið 1999 og þar af komu um sjö millj­arðar króna af áfeng­is­sölu. Árið 2019 voru rekstr­ar­tekj­urnar orðnar 37 millj­arðar króna, rúm­lega þrisvar sinnum það sem þær voru í krónum talið 20 árum áður, og tekj­urnar af áfeng­is­sölu voru 27,3 millj­arðar króna, eða fjórum sinnum það sem þær voru árið 1999. 

Í fyrra varð svo spreng­ing í rekstri ÁTVR. Sala á áfengi jókst um heil 18,3 pró­sent á milli ára. Seldir lítrar urðu 26,8 millj­ónir alls. Þorri söl­unnar er á bjór,eða 77 pró­sent seldra lítra. Ástæð­an: heims­far­aldur kór­ónu­veiru.

Heima­drykkja þegar annað er ekki í boði

Þrátt fyrir að fjöldi ferða­manna sem heim­sóttu landið á síð­asta ári hafi farið úr um tveimur millj­ónum í færri en hálfa milljón þá jókst eft­ir­spurn eftir vörum Vín­búð­anna mik­ið. 

Ívar J. Arndal, for­stjóri ÁTVR, fjall­aði um þetta ástand í for­mála nýj­ustu árs­skýrslu fyr­ir­tæk­is­ins. „Veit­inga­hús og barir meira og minna lok­að­ir, Frí­höfnin á Kefla­vík­ur­flug­velli óstarf­hæf vegna þess hversu fáir voru á ferða­lagi og margir sem alla jafna eyða vetr­inum í útlöndum komnir heim. Fljót­lega jókst álagið í Vín­búð­unum og ljóst að beita þurfti öllum ráðum til þess að ráða við ástand­ið. Sölu­aukn­ingin fór langt fram úr öllum áætl­un­um.“

Fyrir vikið ruku tekjur ÁTVR upp. Rekstr­ar­tekjur fyr­ir­tæk­is­ins í fyrra voru 44,9 millj­arðar króna, sem er um átta millj­örðum krónum meira en árið áður. Sala á tóbaki stóð nán­ast í stað sem þýðir að  aukið sala á áfengi orsak­aði þessa miklu aukn­ingu að nán­ast öllu leyt­i. 

Allt þetta skil­aði því að hagn­aður árs­ins 2020 var rúm­lega 1,8 millj­arðar króna, eða 72,4 pró­sentum meiri en árið áður. 

Ekki við­var­andi ástand

Við­búið er að þessi staða hafi haldið sér inn á árið 2021, á meðan að miklar tak­mark­anir voru enn í gildi vegna kór­ónu­veiru­far­ald­urs­ins. Fólk drakk sitt áfengi aðal­lega í heima­húsum eða bústöðum í smærri hópum eftir að hafa keypt það í versl­unum ÁTVR. 

En nú er þessi staða að breyt­ast. Með bólu­setn­ingum og losun tak­mark­ana – sem fela meðal ann­ars í sér að barir og veit­inga­staðir eru að opna að fullu á ný og ferða­lög milli landa verða auð­veld­ari nán­ast dag frá degi – þá má ætla að ásókn í áfengi í versl­unum ÁTVR drag­ist saman á ný á seinni hluta árs­ins. 

Þá mun vægi tóbaks­sölu í rekstri ÁTVR skipta meira máli á ný. Á und­an­förnum árum hefur verið umtals­vert fjallað um hversu mikið það er, eða allt frá því að fyr­ir­tækið Clever Data vann skýrslu fyrir hag­að­ila og var gerð opin­ber árið 2015. Helsta nið­ur­staða hennar var sú að það hefði ekki verið eig­in­legur hagn­aður af starf­semi ÁTVR á árinu 2014. Rekstr­ar­hagn­aður af sölu tóbaks væri langtum meiri en af sölu áfeng­is, enda sé tóbak­inu ein­ungis dreift í heild­sölu á meðan að áfengið er selt í versl­unum sem ÁTVR á og rekur út um allt land. Nið­ur­staðan var sú að tóbaks­salan byggi til allan hagnað ÁTVR. Eða, með öðrum orð­um, nið­ur­greiddi hina umfangs­miklu áfeng­is­sölu.

Ekki fært sér­stak­lega í bók­haldi

ÁTVR hefur ætið hafnað þess­ari nið­ur­stöðu en ekki lagt fram frek­ari gögn máli sínu til stuðn­ings. Kjarn­inn óskaði á sínum tíma eftir því að fá sund­ur­liðun á rekstr­ar­kostn­aði vegna sölu tóbaks ann­ars vegar og sölu á áfengi hins­veg­ar, en var hafn­að. Í svari ÁTVR sagði að kostn­aður vegna tóbaks­sölu væri ekki færður sér­stak­lega í bók­haldi ÁTVR. 

Í árs­­skýrslu ÁTVR fyrir árið 2018 kom hins vegar fram að alls hefðu sjö manns verið við störf í nef­tó­baks­fram­­leiðslu fyr­ir­tæk­is­ins og tólf við heild­­sölu og dreif­ingu tóbaks. Alls var kostn­aður ÁTVR vegna launa og launa­tengdra gjalda á árinu 2018 um 2,8 millj­­arðar króna og árs­verk voru 354. Það þýðir að árlegur með­al­kostn­aður við hvert árs­verk var um 7,9 millj­­ónir króna. Þau 19 árs­verk sem voru í tóbaks­­hluta fram­­leiðsl­unnar ættu því að hafa kostað um 150 millj­­ónir króna á ári. 

Það myndi þýða að um 1,5 millj­­arða króna hagn­aður stæði eftir af tóbaks­­­söl­unni eftir að búið væri að gera ráð fyrir tóbaks­­gjaldi og launa­­kostn­aði þeirra sem störf­uðu beint við tóbaks­­dreif­ingu, eða -fram­­leiðslu. Það er upp­­hæð sem var tæp­­lega 400 millj­­ónum krónum yfir heild­­ar­hagn­aði ÁTVR á árinu 2018.  

Þó verður að gera ráð fyrir því tóbaks­­­salan sé ábyrgð fyrir ein­hverjum við­­bót­­ar­­kostn­aði vegna skrif­­stofu­halds og ann­­arra sam­eig­in­­legra kostn­að­­ar­þátta í rekstri ÁTVR en sá kostn­aður nær lík­ast til ekki 400 millj­ónum króna. 

Engin áform um sund­ur­liðun

Á grund­velli þess­ara upp­lýs­inga lagði Þor­steinn Víglunds­son, þáver­andi þing­maður Við­reisn­ar, fram fyr­ir­spurn á Alþingi til Bjarna Bene­dikts­son­ar, fjár­mála- og efna­hags­ráð­herra, í fyrra þar sem hann kall­aði eftir því að fá upp­lýs­ingum um afkomu ÁTVR af sölu áfengis ann­ars vegar og tóbaks hins veg­ar. Þegar svar barst við fyr­ir­spurn­inni var Þor­steinn hættur á Alþing­i. 

Í svar­inu, sem var birt í ágúst 2020, kom fram að engin áform væru uppi um það af hálfu fjár­mála- og efna­hags­ráðu­neyt­is­ins að skylda ÁTVR til að leggja fram árs­reikn­inga sína með öðrum hætti. ÁTVR greini ekki í sundur rekstr­ar­kostnað eftir áfengi ann­ars vegar og tóbaki hins veg­ar. „Árið 1961 voru Áfeng­is­verslun rík­is­ins og Tóbaks­verslun rík­is­ins sam­ein­aðar í eina stofnun Áfeng­is- og tóbaks­verslun rík­is­ins, ÁTVR. Nú er versl­unin rekin sem ein heild og rekstr­ar­kostn­aði ekki haldið aðskildum enda ekki gerð krafa um slíkt, hvorki í lögum né af hálfu eig­anda,“ sagði í svari Bjarna. 

Skömmu áður en að svar barst við fyr­ir­spurn hans greindi Frétta­blaðið frá því að Rík­is­end­ur­skoðun hefði óskað eftir því við for­svars­menn ÁTVR að þeir sund­ur­lið­uðu kostnað sinn vegna sölu á tóbaki ann­ars vegar og sölu á áfengi hins veg­ar. Sam­kvæmt upp­lýs­ingum frá emb­ætt­inu var sú frétt hins vegar röng. ­Rík­is­end­ur­skoðun seg­ist ekki hafa óskað eftir þess­ari sund­ur­lið­un, enda ekki laga­legar for­sendur fyrir því að krefj­ast slíks aðskiln­aðar í bók­haldi fyr­ir­tæk­is­ins.

Arð­bær tóbaks­sala

Líkt og áður sagði voru rekstr­ar­tekjur ÁTVR 44,9 millj­arðar króna í fyrra. Af þeim runnu 30,8 millj­arðar króna til rík­is­sjóðs vegna tóbaks­gjalds (sex millj­arðar króna), áfeng­is­gjalds (17,6 millj­arðar króna), virð­is­auka­skatts (6,3 millj­arðar króna) og arð­greiðslu (einn millj­arður króna). 

Það þýðir að um 69 pró­sent allra tekna ÁTVR renna í rík­is­sjóð. Allar þessar tekjur myndu skila sér þangað óháð því hver það væri sem seldi áfengi og tóbak, utan arð­greiðsl­unn­ar, enda eru álögur á áfengi á Íslandi þær hæstu í Evr­ópu að Nor­egi und­an­skild­um.

77 pró­sent allra rekstr­ar­tekna ÁTVR, alls 34,6 millj­arðar króna, koma til vegna sölu áfeng­is. Tekjur vegna tóbaks­sölu voru 10,1 millj­arðar króna og hafa meira og minna staðið í stað árum sam­an. 

Vöru­notkun tóbaks var 8,4 millj­arðar króna í fyrra. Þegar búið er að draga hana frá tekjum ÁTVR þá stendur eftir 1,6 millj­arður króna. Tóbaks­salan fer fram í gegnum mjög hag­kvæma mið­læga tóbaks­sölu þar sem vörur eru að mestu pant­aðar raf­rænt og sóttar á sama stað. Engin tóbaks­smá­sölu­verslun er rekin heldur er ein­ungis um heild­sölu að ræða. Því má ætla að arð­greiðslan sem greidd var til rík­is­ins í fyrra – einn millj­arður króna— sé að uppi­stöðu vegna hagn­aðar í tóbaks­hluta starf­sem­inn­ar. 

Þannig hefur það verið ár eftir ár og oft­ast munað mun meiru en á hinu sér­kenni­lega ári 2020, þegar nær öll áfeng­is­sala í land­inu flutt­ist í versl­anir ÁTVR. 

Laun hækk­uðu umfram launa­vísi­tölu

Rekstr­ar­gjöld ÁTVR juk­ust einnig umtals­vert í fyrra og voru 43 millj­arðar króna. Þar skipti þó mestu aukin vöru­notkun vegna auk­innar eft­ir­spurn­ar. 

Laun og launa­tengd gjöld juk­ust um 8,1 pró­sent þrátt fyrir að reiknuð árs­verk – alls 356 – hafi ein­ungis verið tveimur fleiri en á árinu 2019. Launa­kostn­aður hjá ÁTVR var umfram hækkun launa­vísi­tölu í fyrra, sem var 7,2 pró­sent. 

Árs­laun for­stjóra ÁTVR, að með­töldum launa­tengdum gjöld­um, hækk­uðu um hálfa milljón króna árið 2020 í 22,3 millj­ónir króna. Það þýðir að hann hafi verið með tæp­lega 1,9 millj­ónir króna á mán­uð­i. 

Stjórn­un­ar- og skrif­stofu­kostn­aður ÁTVR jókst um 8,4 millj­ónir króna í 381 milljón króna í fyrra. Á ​meðal þess sem fallið hefur undir þann lið er ferða­kostn­að­ur, aðkeypt sér­fræði­þjón­usta, rekstur tölvu­kerfa og hug­bún­að­ar, gjafir og risna og ýmis starfs­manna­kostn­að­ur.