Breiður af sól­ar­sellum eru að verða sífellt algeng­ari sjón víða í Evr­ópu. Kalla mætti þetta sól­vanga, svona til jafns við „vind­orku­garða“ eða „vind­orku­lundi“ líkt og fyr­ir­tæki í þeirri orku­starf­semi gera gjarn­an. Sól­vang­arnir eru í að margra áliti tákn um nýja tíma, um fram­fara­skref í átt að grænni fram­tíð. Í nýlegri könnun Evr­ópska fjár­fest­ing­ar­bank­ans kom í ljós að mik­ill meiri­hluti fólks (80 pró­sent) sem býr í löndum Evr­ópu­sam­bands­ins seg­ist finna fyrir lofts­lags­breyt­ingum á eigin skinni í sínu dag­lega lífi. Sumar öfga í veðri er enda að baki, þar sem hita­bylgjur og þurrkar hafa herjað á mörg ríki.

Frá maí og til ágúst­loka í ár var 12 pró­sent alls raf­magns innan ESB fram­leitt með sól­ar­orku. Það er algjört met og mun hafa sparað ríkj­unum tæpa 30 millj­arða evra í kaup á gasi. Gasi sem Rússar fram­leiða einna mest af og sem Evr­ópa notar einna mest af. Þessa stöðu hafa rúss­nesk stjórn­völd nýtt sér til að forð­ast alls­herjar við­skipta­bann í kjöl­far inn­rásar sinnar í Úkra­ínu í byrjun árs.

Mjög mis­jafnt er hins vegar milli ríkja Evr­ópu hversu mikil orka var unnin úr sól­inni í sum­ar. Hlut­fallið var hæst í Hollandi (23 pró­sent), Þýska­landi (19 pró­sent) og í sól­skins­rík­inu Spáni (17 pró­sent). Grikkir bera hins vegar höfuð og herðar yfir ESB-löndin þegar kemur að því að nota end­ur­nýj­an­lega orku­gjafa og í sumar náðu þeir því mark­miði að fram­leiða allt sitt raf­magn úr slíkum orku­upp­sprettum – þótt það hafi aðeins verið staðan í fimm klukku­stund­ir. Pól­verjar eiga hins vegar metið í mestri aukn­ingu á virkjun sól­ar­orku en nýt­ing hennar hefur 26-fald­ast frá árinu 2018. Finn­land og Ung­verja­land eru á svip­aðri braut.

Stór­huga áform

Og þetta er engin til­viljun því ef ná á því mark­miði að halda hlýnun jarðar frá upp­hafi iðn­bylt­ingar undir 1,5 gráðum er reiknað með að nífalda þurfi sól­ar­orku­fram­leiðslu í Evr­ópu til árs­ins 2035, að mati evr­ópsku hug­veit­unnar Ember.

Evr­ópu­þingið og fram­kvæmda­stjórn Evr­ópu­sam­bands­ins hafa sett sér þau mark­mið að 45 pró­sent af orku­fram­leiðsl­unni komi frá end­ur­nýj­an­legum orku­gjöfum fyrir árið 2050. En sum aðild­ar­ríkin segja úti­lokað að ná því og vilja að mark­miðin verði lækkuð í 40 pró­sent. Og til að þessi mark­mið náist þarf mikla sól­ar­orku og mikla vind­orku.

Flestir líta svo á að það sé af hinu góða að auka við sól­ar­ork­una. Flestir íbúar ESB eru til dæmis áfram um að fleiri sól­vangar verði settir upp til að stemma stigu við nei­kvæðum áhrifum lofts­lags­breyt­inga. Einn þeirra, svo dæmi sé tek­ið, hefur þegar verið reistur í 2.500 metra hæð í Ölp­unum í Sviss. Þeir geta verið nán­ast alls staðar þar sem sólin skín.

En vill fólk hafa þá alls stað­ar?

Nei, og stjórn­mála­menn eru vissu­lega ekki á einu máli þar um. Rishi Sunak, for­sæt­is­ráð­herra Bret­lands, sagði m.a. fyrir nokkru að hann vildi ekki sjá „stóra hluta okkar besta land­bún­að­ar­lands tap­ast undir sól­vanga“.

Á það hefur hins vegar verið bent að eins og staðan er í dag þekja þeir um 0,1 pró­sent Bret­landseyja – mun minna land en golf­vell­ir, svona sem dæmi.

Á meg­in­landi Evr­ópu er sól­ar­orku­ver að finna á marg­vís­legum stöð­um. Vissu­lega á gömlum land­bún­að­ar­svæð­um, en líka hátt uppi í fjöllum við miðl­un­ar­lón og á ónýttu landi með­fram lestar­teinum og veg­um. Sem og auð­vitað víð­ar.

Ein ástæða þess að nýt­ing sól­ar­orku er á allra vörum þessi miss­erin er sú að sól­ar­sellur eru orðnar mun ódýr­ari en þær voru fyrir um ára­tug. Svokölluð „ljós­spennu­að­ferð“ (e. Photovolta­ics) við föngun sól­ar­orkunnar er líka eins og fyrr segir mögu­leg mjög víða. Meira að segja inni í miðri Sví­þjóð.

Gíga­vatts-löndin

Sam­bandið Sol­ar­Power Europe, sem í eiga sæti full­trúar ESB-­ríkja, hefur ákveðna skil­grein­ingu þegar kemur að stór­fram­leið­endum raf­magns úr sól­ar­orku. Löndin sem mest virkja þá orku eru kölluð „gíga­vatts-lönd­in“ og er þar átt við þau sem eru með sól­ar­orku­ver sem sam­an­lagt eru að minnsta kosti 1 gíga­vatt að afli eða á pari við afl eins kjarnakljúfs. Með 1 GW er hægt að fram­leiða raf­magn fyrir um 300 þús­und heim­ili, segir í grein Euro­news um mál­ið.

Þýska­land, Hol­land og Spánn eru komin þang­að. Þau eru líka stór og geta fengið góð til­boð í stóra sól­vanga. Dan­mörk er einnig á lista yfir „gíga­vatts-lönd­in“ og Ítal­ía, Sví­þjóð og Belgía eru í þann veg­inn að ná þeim mörk­um.

Sól­vangar hafa ýmsa kosti. Það er fljót­legt að setja þá upp þegar til­skilin leyfi eru kom­in. Þeir vinna vel með vind­orku­verum og vatns­afls­verum en fram­leiðsla í öllum þessum orku­verum sveifl­ast með veðri og vind­um. Og birtu.

Þeir eiga ekki heima alls staðar að mati almenn­ings og stjórn­valda en hvert ríki ESB setur sínar reglur um hvar orku­vinnsla á að vera. Fram­kvæmda­stjórn ESB hefur hins vegar hvatt aðilda­ríkin til að vinna að skipu­lagi vegna sól­ar­orku­vera, að skoða og ákveða hvar hægt er að koma þeim fyr­ir.

En sól­ar­orku­ver eru ekki án umhverf­is­á­hrifa. Þau taka mikið pláss. Af þeim er sjón­meng­un, þau gjör­bylta ásýnd lands, og geta haft áhrif á líf­fræði­lega fjöl­breytni sem er einn lyk­il­þáttur í því að vernda vist­kerfi heims­ins og þar með lofts­lag­ið. Því er svo mik­il­vægt að vandað sé til verka þegar þeim eru valdir stað­ir.

Sól­ar­sellur geta veitt skjól

Sunak hefur áhyggjur af land­bún­að­ar­landi en margir sér­fræð­ingar í sól­ar­orku­verum vilja meina að sól­ar­sellur á rækt­ar­landi geti jafn­vel stutt við vöxt og við­gang plantna. Þær geti til dæmis gefið plöntum skjól fyrir brenn­andi sól­inni í hita­bylgj­um.

Til­raunir með þetta eru þegar hafn­ar, m.a. í Þýska­landi og Frakk­landi. Sol­ar­Power Europe segja rann­sóknir sýna að líf­fræði­leg fjöl­breytni geti við ákveðnar aðstæður auk­ist með því að setja niður sól­ar­sell­ur.

Einnig er hægt að nota sól­ar­sellur sem hljóð­man­ir, þ.e. að segja: Koma þeim fyrir í nágrenni umferð­ar­þungra vega. Þetta hefur m.a. verið gert í Hollandi og Sviss. Þessar svoköll­uðu „sól­ar­orku-hrað­braut­ir“, sem vinna á skipu­lega að á næstu árum, gætu orðið um 55 GW að afli.

Bláir sól­vangar

Í Rúm­en­íu, Pól­landi og Búlgaríu hefur sól­ar­orku­verum verið komið fyrir í aflögðum kola­nám­um.

Þá hafa Portú­galir gert til­raunir með að koma upp „bláum sól­vöng­um“, fljót­andi sól­ar­orku­verum á vatni. Stærst slíka vera í heimi hefur verið reist í Alqueva-­uppi­stöðu­lón­inu.

En sól­ar­orku­ver hafa ekki aðeins áhrif á ásýnd lands og land­notk­un. Í hverri ein­ustu sól­ar­sellu er að finna sjald­gæf jarð­efni, málma og ann­að, sem í fyrsta lagi eru einmitt sjald­gæf en í öðru lagi í ein­hverjum til­vikum unnin úr jörðu í ríkjum á borð við Aust­ur-­Kongó þar sem mann­rétt­inda­brot eru framin á starfs­mönnum í námu­vinnslu. Og þessi námu­vinnsla skilur eftir sig spor. Til hennar eru not­aðar vélar sem ganga fyrir jarð­efna­elds­neyti. Flytja þarf efnin frá upp­runa­stað með skipum eða flug­vélum sem nota jarð­efna­elds­neyti.

Þetta kolefn­is­fót­spor sól­ar­sella fer eðli máls­ins sam­kvæmt eftir því hvar þær eru fram­leiddar og hversu mikið jarð­efna­elds­neyti þarf til fram­leiðsl­unn­ar. Sem dæmi þá voru 64 pró­sent allrar raf­orku í Kína fram­leidd með kolum árið 2020. Og meira en 60 pró­sent allra sól­ar­sella sem fram­leiddar eru koma einmitt frá því landi. Það er því ljóst að kol eru í stórum stíl notuð til fram­leiðslu á sól­ar­sell­um.

Efnin geta svo verið meng­andi. Sól­ar­sellur eru flókin fyr­ir­bæri. Það þarf jú mjög sér­staka tækni við að vinna raf­orku úr sól­ar­ljósi. Í þeim er því að finna marg­vís­leg efni, sum hættu­leg mönnum og öðrum dýrum eða vist­kerfum í heild. Má þar nefna efna­sam­setn­ingar á borð við kop­ar­sel­eníð (copper sel­enide), þung­málm­inn kadmíum telluríð (Cadium Telluride) og brenni­steins­sýru.

Að síð­ustu þá eru fáar góðar leiðir til að end­ur­vinna þau efni sem notuð eru í sól­ar­sell­um. Þær enda því, að minnsta kosti sem komið er, flestar sem land­fyll­ing­ar. Sem er auð­vitað ekki sjálf­bært og taka þarf með í reikn­ing­inn þegar talað er um slík orku­ver sem „um­hverf­is­væn“ og „græn“.

Sól­ar­orka er vissu­lega end­ur­nýj­an­leg. En öflun hennar gengur á aðrar auð­lind­ir, auð­lindir sem sumar eru af skornum skammti og ekki eru end­ur­unnar – end­ur­nýttar – nema að mjög litlu leyti. Metn­að­ar­full áform hafa verið viðruð til að breyta þessu.

Það sem hins vegar er oft bent á er að vinnsla kola, olíu og gass er líka meng­andi. Til hennar eru einnig notuð hættu­leg efni og losun gróð­ur­húsa­loft­teg­unda við bruna þeirra eru svo auð­vitað gríð­ar­leg.

Þannig að í þessum sam­an­burði hafa sól­ar­sellur vinn­ing­inn. Og sé nýt­ing þeirra góð og þær not­aðar eins lengi og mögu­legt er, er ávinn­ing­ur­inn mik­ill.