Bókin Fact­ful­ness: Ten Rea­sons We're Wrong About the World – and Why Things Are Better Than You Think (2018) eftir Hans Ros­l­ing heit­inn kom út í vor.

Ros­l­ing var sænskur læknir sem er minnst fyrir bylt­inga­kenndar og inn­blásnar grein­ingar og mynd­ræna fram­setn­ingu á marg­vís­legri töl­fræði.

Ros­l­ing var hug­sjóna­maður og bókin er „hinsta orr­ustan í ævi­langri bar­áttu minni gegn eyði­leggj­andi afli hnatt­rænnar fáfræði“ (bls 15). Vopn hans er stað­reynda­semi: „Hin stress-minnk­andi venja að til­einka sér að hafa ein­ungis þær skoð­anir sem hægt að að rök­styðja með áreið­an­legum stað­reynd­um.“

Í bar­áttu sinni við hnatt­ræna fáfræði ferð­að­ist Ros­l­ing víða um heim­inn og hélt fyr­ir­lestra. Honum fannst einkar svekkj­andi að sama hverjir áhorf­endur hans voru þá sýndu þeir rót­gróna for­dóma um stöðu heims­ins – jafn­vel vel menntað og gáfað fólk virð­ist hafa óraun­sæja nei­kvæða mynd af þeim fram­förum sem hafa orðið á lífs­gæðum mann­kyns sem og í hvað stefn­ir.

Ros­l­ing kennir okkur mik­il­vægi þess að safna áreið­an­legum gögnum um við­fangs­efni sitt. Hann safn­aði sjálfur gögnum um áhorf­endur sína með því að leggja fyrir þá spurn­inga­kann­an­ir. Ein af spurn­ing­unum er um dreif­ingu mann­kyns eftir heims­álf­um. Á mynd­unum táknar hver fígúra millj­arð manns. Hversu margir búa í hverri heims­álfu? 70% þeirra sem Ros­l­ing lagði þessa spurn­ingu fyrir svör­uðu vit­laust.

Rétta svarið er B. Ros­l­ing hefur gott lag á að koma flóknum upp­lýs­ingum til skila með ein­földum hætti. Hann kallar þetta pin-kóða heims­ins 1-1-1-4 (bls 136-8). Það er merki­legt sem hann bendir á í bók­inni, að meiri­hluti fólks skuli ekki vita að meiri­hluti mann­kyns býr í Asíu (hér eru fleiri spurn­ingar úr bók­inni).

Á tímum Trumps og almennrar aft­ur­farar til þjóð­ern­is­hyggju er mikil nauð­syn á fólki eins og Ros­l­ing sem stuðla að raun­veru­lega upp­lýstri vit­und um stöðu heims­ins. Ros­l­ing hvetur okkur til þess að taka yfir­veg­aðar og upp­lýstar ákvarð­anir byggðar á gögn­um.

Þró­un­ar­lönd eða hin fjögur stig

Ros­l­ing hefur áhyggjur af því að heims­mynd fólks sé of tví­skipt og vill hætta að nota hin tví­skiptu hug­tök þró­un­ar­lönd og þróuð lönd. Við­tek­inn mæli­kvarði á það hvað telj­ist þró­un­ar­land er annað hvort að nota þjóð­ar­fram­leiðslu á mann eða vísi­tölu S.Þ. um þróun lífs­gæða. Þess í stað setur Ros­l­ing fram eft­ir­far­andi tekju­skipta flokk­un, sem bygg­ist á fjórum stig­um:

Ros­l­ing skýrir ekki nógu vel hvers vegna. Fyrst rifjar hann upp sam­tal við nem­anda sem segir að fólk í þró­un­ar­löndum geti aldrei haft sömu lífs­gæði og fólk í þró­uðum lönd­um. Ros­l­ing reynir að fá nem­and­ann til þess að skil­greina hver „þau“ eru en í stað þess að ljúka umræð­unni um það hvort að „þau“ geti lifað eins og „við“ kýs Ros­l­ing að fjalla um þróun frjó­semi kvenna. Hann sýnir fram á að árið 1965 hafi konur í þró­un­ar­löndum átt mörg börn og konur í þró­uðum ríkjum fá börn, en í dag sé þessi fylgni horfin (bls 22-38). Þetta skýrir ekki gagns­leysi þess að tala um þróuð lönd vs. þró­un­ar­lönd sem byggir á öðrum mæli­kvarða.

Nú má ekki skilja mig sem svo að ég telji eitt­hvað athuga­vert við þessi fjögur stig. Það er mikið gagn í því að skilja ann­ars vegar 1) hversu afstæð fátækt er og hvernig tölu­verður munur í lífs­gæðum getur verið á milli (því sem okkur finnst vera) lágar upp­hæðir á dag og hins vegar 2) hvernig mann­kyn skipt­ist niður í þessa flokka. Þó svo að mik­ill munur geti verið á lífs­gæðum fólks í þró­un­ar­löndum þá sé það ekki ástæða til þess að hætta að tala um þró­un­ar­lönd. Ég held að það þurfa að lifa á stigi 2, á $0-8 á dag, í svo lítið sem eina viku væri nær óbæri­legt fyrir mig (og flesta þá sem lesa þetta).

Ros­l­ing er bara alls ekki búinn að skipta út hug­tök­unum þró­un­ar­lönd vs. þróuð lönd heldur er hann búinn að búta þró­un­ar­lönd niður í þrjá und­ir­flokka. Fyrir mér er þetta svo­lítið eins og að segja að ekk­ert vit sé í því að tala lengur um svartan eða hvítan lit því til séu svo margir grátóna lit­ir. Ef við skoðum þau lönd í heim­inum þar sem tekjur eru undir $32 á mann á dag þá eru það gróf­lega þau lönd sem flestir telja „þró­un­ar­lönd“.

Hlýnun jarðar

Helsta ógnin sem steðjar að mann­kyn­inu er hnatt­ræn hlýn­un. Einu stjórn­mála­öflin sem virða þessa vá að vettugi eru hægri stjórn­mála­öfl. Ein­arðir mark­aðs­sinnar trúa því að einka­eigna­rétt­ur­inn sjái til þess að mark­aður mynd­ist um hverja þá vöru sem eft­ir­spurn er af og að skil­virkur mark­aður sjái til þess að að verð­leggja þær í sam­ræmi við raun­virði þeirra. Ef kolefna­elds­neyti væri í raun þess vald­andi að hita­stig jarðar færi hækk­andi þannig að mann­kyni stæði ógn af þá væri bens­ín­lítr­inn á tölu­vert meira en 195.90 kr. Því miður eru hugs­an­legar yfir­vof­andi ham­farir af völdum hlýn­unar jarðar ekki verð­mynd­andi og harla lítið gagn að kenna Clinton um orð­inn hlut.

Ros­l­ing er laus við slíkar rang­hug­myndir, hann tekur skýra afstöðu gagn­vart hnatt­rænni hlýn­un. Hann er „mjög áhyggju­fullur yfir hlýnun jarðar […] Svo hver er lausn­in? Nú, hún er ein­föld. Hver sá sem losar mikið magn gróð­ur­húsa­loft­teg­unda verður að hætta því eins fljótt og auðið er.“ (bls 231) og hann gengur lengra en það og lýsir því yfir að leiðin til þess að ráða bót á vand­anum sé í gegnum alþjóð­legt sam­starf S.Þ. (bls 239). Ein­falt.

Einn mik­il­væg­asti lær­dóm­ur­inn sem hægt er að draga af bók Ros­l­ings er að mann­kynið muni toppa í á bil­inu 10-12 millj­örðum manna á næstu hund­rað árum eða svo (bls 82). Áhyggjur manna af malt­hús­ískum veld­is­vexti eru bless­un­ar­lega ekki á rökum reist­ar.

Meðal fjölda heill­andi grafa og skýr­ing­ar­mynda í bók­inni er heill­andi opna í lok bókar þar sem heild­ar­fjölda mann­kyns er spáð 9 millj­örðum árið 2040. Þegar þar að kemur verða fram­farir búnar að sjá til þess að 1,7 millj­arðar manna verði á stigi fjögur (112,5% aukn­ing) og að 4,2 millj­arðar verði á stigi þrjú (110% aukn­ing).

Getum við vænst þess að aukn­ing á losun gróð­ur­húsa­lof­t­eg­unda verði í svip­uðu hlut­falli? Ég þyk­ist ekki vita það. En hvað með auð­linda­nýt­ingu? Mun hún aukast í svip­uðu hlut­falli og mann­fjöld­inn?

Líf­fræði­legur fjöl­breyti­leiki og skó­geyð­ing

Það er erfitt að mæla með áreið­an­legum hætti hnatt­ræna neyslu á nátt­úru­legum auð­lindum og hverjar birgðir jarðar af nátt­úru­legum auð­lindum eru. Hversu mikið af olíu er eft­ir? Hversu mikið af járni? o.s.frv. Þessar áhyggjur virð­ast ástæðu­lausar. Þau nátt­úru­legu efni sem skortur gæti orðið á eru sjald­gæfir jarð­málmar sem eru nauð­syn­legir í nútíma­tölvu­búnað á borð við far­síma, spjald­tölvur og raf­magns­bíla (sjá rann­sóknir hér og hér). Kína hefur lengi verið leið­andi útflutn­ings­land slíkra efna en á síð­ast­liðnum ára­tug eða svo hafa Kín­verjar dregið úr útflutn­ingn­um. Nýlega lýstu Jap­anir því yfir hafa fundið mikið magn þess­ara efna innan efna­hags­lög­sögu sinn­ar.

Það virð­ist því sem að við þurfum ekki að hafa áhyggjur af skorti á nátt­úru­auð­lind­um. Þó er ein nátt­úru­auð­lind sem mað­ur­inn hefur gengið mikið á og við þurfum að gefa betur gaum, það eru skógar jarð­ar. Ros­l­ing víkur ekki sér­stak­lega að skó­geyð­ingu í bók sinni – nema ef til vill mjög stutt­lega.

Skó­geyð­ing er ekki ein­göngu spurn­ing um þverr­andi nátt­úru­auð­lind. Skó­geyð­ing hefur nei­kvæð bein áhrif á hlýnun jarðar því upp­taka skóga á koltví­sýr­ingi minnk­ar. Skó­geyð­ing hefur einnig nei­kvæð bein áhrif á líf­fræði­legan fjöl­breyti­leika því regn­skógar eru heitir reitir þegar kemur að líf­fræði­legum fjöl­breyti­leika.

Opin­berar tölur Mat­væla og land­bún­að­ar­stofn­unar SÞ sýna að á árunum 2010-2015 minnk­aði skóg­lendi á hnatt­ræna vísu um 3,3 milljón hekt­ara á ári að með­al­tali, eyð­ing skóg­lendis hefur dreg­ist saman um meira en helm­ing frá árunum 1990-2000 þegar 7,3 millj­ónir hekt­ara eydd­ust að með­al­tali á hverju ári. Rann­sóknir gefa að vísu til kynna að enn muni hægja á skó­geyð­ingu þrátt fyrir auk­inn fjölda mann­kyns.

Það sem er eftir sem áður áhyggju­efni er að þegar skoðað er hver skó­geyð­ing er eftir teg­und skóg­lendis þá var skó­geyð­ing í hita­belt­inu 5,5 millj­ónir hekt­ara á ári á árunum 2010-2015. Það er á hita­belt­inu þar sem mesta hættan steðjar að skóg­lendi, regn­skógar eru þau svæði þar sem líf­fræði­legur fjöl­breyti­leiki er mest­ur. Nýlega kom t.d. fram að aukin eft­ir­spurn eftir nauta­kjöti í Kína á árunum 2011-2016 hafi leitt til skó­geyð­ingar sex þús­und km2 regn­skógar í Bras­ilíu (til sam­an­burðar er Vatna­jök­ull átta þús­und km2).

Ef haldið verður áfram að eyða skóg­lendi á núver­andi hraða tekur það okkur 606 ár að eyða helm­ing skóg­lendis á jörð­inni, það mjög stuttur tími í stóra sam­heng­inu.

Hvað varðar líf­fræði­legan fjöl­breyti­leika, þá setur Ros­l­ing sem dæmi fram spurn­ingu um teg­unda­dauða. Spurn­ingin hljómar svo:

In 1996 tigers, giant pandas and black rhinos were all listed as end­an­ger­ed. How many of these three species are more crit­ically end­an­gered toda­y? 

• A. 2 of them 
  
  
• B. 1 of them or 
  
  
• C. none of them?
  
  

Sé þessi spurn­ing til marks um fram­farir þá er það ákaf­lega þröng skil­grein­ing því spurt er að því hvort tek­ist hafi að halda í óbreytt ástand. Rétta svarið sam­kvæmt Ros­l­ing er C en það má deila um það. Hinn vest­ræni svarti nas­hyrn­ingur, sem er und­ir­teg­und svartra nas­hyrn­inga, var úrskurð­aður útdauður árið 2011. Finna má fleiri tígris­dýr í bak­görðum ríkra í Banda­ríkj­unum en í villtri nátt­úr­unni. Þó svo að stofnar þess­ara þriggja teg­unda hafi stækkað á und­an­förnum árum hefur flokkun þeirra hjá hinum Rauða lista IUCN yfir stað­­festar teg­undir í hættu eða útdauð­ar ekki breyst frá 1996. Sumir vís­inda­menn eru sann­færðir um að sjötta fjölda­út­rým­ingin sé hafin, og sé af manna völd­um.

Afrek Ros­l­ings

Ros­l­ing hafði per­sónu­þokka, sjald­gæfa blöndu af greind, ástríðu og húmor, sem skein í gegn. Hann kennir okkar leit­ast við að skilja stöð­una í dag, skilja nútím­ann en þótt­ist ekki geta veifað töfra­sprota um það hvað morg­un­dag­ur­inn ber í skauti sér. Á einum stað í bók­inni er máls­grein sem gæti vel sómt sér sem eins konar man­i­festó fyrir Vest­ur­landa­búa:

„Við skulum vera raunsæ gagn­vart því hvað hinir fimm millj­arðar manna í heim­inum sem enn hand­þvo þvott­inn sinn von­ast eftir og hvað þau munu leggja á sig til að ná þessum mark­mið­um. Að ætl­ast til þess að þau geti sjálf­viljug hægt á hagx­exti sínum er alger­lega óraun­hæft. Þau vilja þvotta­vél­ar, raf­magns­ljós, almenni­leg skólp­kerfi, ísskáp til að geyma mat, gler­augu ef þau eru með slæma sjón, insúlín séu þau með syk­ur­sýki, og sam­göngur sem gerir þeim kleyft að fara í frí með fjöl­skyldum sínum rétt eins og þú og ég. Nema að þú sért reiðu­bú­inn til þess að afsala þér þessum þæg­indum og byrja að hand­þvo galla­bux­urnar þínar og rúmlök­in, hvers vegna ættu þau að taka ábyrgð, það sem við þurfum til þess að bjarga jörð­inni frá þeirri gríð­ar­legu ógn sem að okkur steðjar vegna hnatt­rænnar hlýn­un­unar er raun­hæf áætl­un. Við verðum að kapp­kosta við að finna upp nýja tækni sem gerir 11 millj­örðum manna kleyft að hafa þau lífs­gæði sem eðli­legt er að þau gerir sér vonir um. Sömu lífs­gæði og við höfum nú á stigi fjög­ur, en með klár­ari lausn­ir.“ (bls 220-1)

Til aflestrar er bókin í létt­ari kant­in­um, eins og blanda af æviminn­ingum – þar sem Ros­l­ing rekur með sínum húmors­ríka hætti hina og þessa atburði og upp­á­komur á ferl­inum – og praktískri sjálf­hjálp­ar­hand­bók, með ein­földum þum­al­putta­reglum, um það hvernig beri að leggja mat á full­yrð­ingar sem byggja á töl­fræði og hugsa með gagn­rýnum hætti. Bókin er til­valin á nátt­borðið hjá ungum full­orðnum ein­stak­lingi, til dæmis sem útskrift­ar­gjöf til þeirra sem útskrif­ast úr fram­halds­mennt­un. En líka til allra ann­arra sem vilja vera með und­ir­stöðu­at­riði um stöðu heims­ins á hreinu.

Mér þætti æski­legt ef Mennta­mála­stofnun myndi nýta þessar upp­lýs­ingar og miðla þeim í kennslu­efni. Upp­lýs­ingamolar Ros­l­ings eru alfræði­legir og eiga við flest ef ekki öll fög sem kennd eru; tungu­mál, félags­fræði, líf­fræði, sál­fræði, stærð­fræði, sam­fé­lags­fræði og landa­fræði svo dæmi séu nefnd. Í íslensku­kennslu gæti staf­setn­ing­ar­verk­efni verið eitt­hvað á þessa leið: „Helstu sér­fræð­ingar í lýð­fræði telja að í lok 21. aldar telji mann­kynið á bil­inu 10-12 millj­arða.“ Í trú­ar­bragða­fræði væri hægt að leggja áherslu á að lifn­að­ar­hætt­ir, með til­liti til frjó­semi og lífs­gæða, eru víð­ast hvar sam­bæri­legir óháð trú­ar­sann­fær­ingu. Og þar fram eftir göt­un­um.

Ég gæti haldið áfram og rætt margar af þeim áhuga­verðu stað­reyndum sem Ros­l­ing setur fram. Ég ætla hins vegar að láta hér staðar numið og ljúka yfir­ferð­inni með því að hvetja þig til þess að lesa þessa mögn­uðu bók.