Þegar farið er um öræfi Aust­ur­lands á góð­viðr­is­degi má stundum líta stórar hjarðir tign­ar­legra hrein­dýra fara um og er þá viss­ara að fara var­lega – hrein­dýr eru stygg og greina hið smæsta hljóð og eru snögg að forða sér ef þau verða vör við nær­veru manna. Best að hafa vind­inn í fangið vilji menn virða þessi tígu­legu dýr fyrir sér í þeirra heima­vist, fara hljóð­lega og not­ast við góða aðdrátt­ar­linsu vilji menn fanga augna­blik­ið.

Hrein­dýrin íslensku vekja virð­ingu og aðdá­un, og sumir vilja njóta þess að virða þau fyrir sér í sínu eig­in­lega umhverfi, öræfum Aust­ur­lands, þar sem þau hafa þegar öðl­ast þegn­rétt þrátt fyrir mun styttri búsetu í land­inu en við mann­fólk­ið; hjá öðrum kviknar veiði­eðlið og eru hrein­dýra­veiðar vin­sælt sport orð­ið, þótt upp­haf­lega hafi hrein­dýrin verið flutt til lands­ins til að verða hluti af lífs­við­ur­væri manns­ins. Það má undrun sæta að hrein­dýrin skuli hafa öðl­ast svo sterkar rætur í þjóð­arsál­inni miðað við hversu stutt þau hafa átt heima á Íslandi – og alls ekki sjálf­gefið að þau myndu lifa af óblíð nátt­úru­öfl, vetr­ar­hörku, kulda og gróð­ur­leysi.

Sitt­hvað hefur verið ritað og gefið út um hrein­dýr á Íslandi þótt flest sé það tak­markað og komið nokkuð á ald­ur. Skylt er að nefna þátt Helga Val­týs­sonar í því sam­bandi, en hann er að lík­indum sá höf­undur íslenskur sem mest hefur skrifað um hrein­dýr á Íslandi, en greinar hans og bækur telja amk. fimmtán titla og ber þar hæst bók­ina Á hrein­dýra­slóð­um, sem kom út 1945 og er ekki ein­asta grein­ar­góð lýs­ing á hrein­dýrum á öræfum Aust­ur­lands heldur einnig sann­kall­aður óður til gjör­vallrar nátt­úr­unn­ar; má hér geta þess að rit­höf­und­ur­inn Andri Snær Magna­son vekur í nýút­kominni bók sinni, Um tím­ann og vatn­ið, sér­staka athygli á ást og virð­ingu Helga til nátt­úr­unnar og telur þessar til­finn­ingar und­ir­stöðu far­sælla sam­skipta manns og nátt­úru. Það má til sanns vegar færa; það fer ekki á milli mála að hrein­dýrin kalla á lotn­ingu ekki ein­asta fyrir sjálfum sér sem teg­und heldur einnig fyrir allan þann heim öræfa, heiða og fjalla sem er þeirra.

Að öðru leyti sýn­ist á heim­ilda­skrá að meiri­hluti heim­ilda sé nokkuð við ald­ur, þótt þar megi einnig finna áhuga­verðar und­an­tekn­ingar og má kannski vekja þar sér­staka athygli á fróð­legri og skemmti­legri bók Guðna Ein­ars­sonar sem út kom 2014: Hrein­dýra­skytt­ur. Líf­legar og fræð­andi frá­sagnir af hrein­dýra­veið­um.

En hvað um það; nú hefur Sögu­fé­lag heldur betur bætt úr og gefið út mikið og veg­legt rit, ríku­lega mynd­skreytt og vandað að frá­gangi og útliti, sem vel má kalla heild­ar­rit um sögu hrein­dýra á Íslandi frá upp­hafi til vorra daga. Heið­ur­inn öðrum fremur af þessu afreki á höf­und­ur­inn, Unnur Birna Karls­dótt­ir, for­stöðu­maður Rann­sókna­set­urs Háskóla Íslands á Aust­ur­landi; hún er doktor í sagn­fræði og hefur ritað fræði­greinar um sam­band manna og nátt­úru á Íslandi og er Öræfa­hjörðin stærsta verk hennar á því sviði. Hún hefur sem vænta má notið aðstoðar ótal sér­fræð­inga og áhuga­manna um hrein­dýr og vist­kerfi þeirra og skulu þar hel­stir taldir rit­stjóri bók­ar­inn­ar, Kristín Svava Tóm­as­dótt­ir, og útgáfu­stjór­inn Bryn­hildur Ingv­ars­dóttir en auk þeirra hafa komið að útgáf­unni hönn­uð­ir, ljós­mynd­ar­ar, safna­fólk og sagna­menn sem allir hafa stuðlað að því að Öræfa­hjörðin er eins vel úr garði gerð og kostur er. Bókin ber að öllu leyti með sér að vera hin eigu­leg­asta.

Bók­inni er skipt í sex hluta og er frá því greint í inn­gangi sem hér seg­ir: Fyrsti hlut­inn er almennur inn­gangur um hrein­dýr og lífs­hætti þeirra og þátt manns­ins í sögu þeirra, stuttur en fróð­leg­ur.

Í öðrum hluta víkur sög­unni til Íslands og greint er frá inn­flutn­ingi hrein­dýra til lands­ins á átj­ándu öld og hvaða hug­myndir þar réðu ferð og hverjar við­tökur hrein­dýrin fengu í upp­hafi hér á landi. Það er athygl­is­vert að það er að frum­kvæði danskra yfir­valda að inn­flutn­ingur hrein­dýra á sér stað og er ætlun þeirra að draga úr áhrifum harð­inda hér á landi og auka fjöl­breytni og bæta afkomu­mögu­leika í land­bún­aði.

Þriðji hluti bók­ar­innar tekur til við­horfa til hrein­dýra á nítj­ándu öld; þá virð­ast yfir­völd hverfa frá hug­myndum um að hrein­dýra­bú­skapur sé til fram­fara, veiði­skapur hefst og skoð­anir ger­ast ærið skiptar um hvort hrein­dýr séu til gagns eða ógagns.

Í fjórða hluta er komið inn á fyrri helm­ing tutt­ug­ustu aldar en þá er eins og lög­gjaf­inn hrökkvi upp af blundi og sjái að ekki hafi allt orðið sem skyldi í sam­búð lands­manna við þessa inn­fluttu fer­fætlinga og reynt er að rétta stefn­una með laga­setn­ingu og reglu­gerð­um. Þá spratt einnig upp líf­leg umræða um til­vist hrein­dýra hér á landi og er henni gerð skil í þessum kafla, eins og umræðan um nýt­ingu hrein­dýra og útbreiðslu þeirra, en þarna voru menn að átta sig á því að býsna lítið var í raun vitað um hrein­dýr­in, eðli þeirra og nátt­úru og sáu að brýnt væri að bæta úr því þekk­ing­ar­leysi. Nið­ur­staða þeirrar umræðu var að hafið var eft­ir­lit með hrein­dýra­hjörðum og gætt að vel­ferð þeirra í rík­ari mæli en áður hafði ver­ið.

Í fimmta hluta er greint frá þróun mála á seinni hluta tutt­ug­ustu aldar og greint frá því hvernig skipu­lagi er komið á hrein­dýra­veið­ar.

Nið­ur­lag sög­unnar er svo rakið í sjötta hlut­anum og lýkur þeim hluta með kafla þar sem horft er yfir sögu­sviðið og nið­ur­stöður dregnar sam­an.

Þegar farið er yfir svo vítt svið og efn­is­tökin jafn víð­feðm og hér má sjá, nýt­ist almennum les­anda lest­ur­inn ef til vill best í smá­skömmtum og er vel og smekk­lega tekið til­lit til þess í upp­setn­ingu og frá­gangi bók­ar­inn­ar. Hér úir og grúir af fróð­legum og oft bráð­skemmti­legum frá­sögnum í inn­skot­sköflum þar sem er ýmist að finna bein­harða sagn­fræði sem hefði að lík­indum farið verr um í meg­in­máli eða frá­sagnir veiði­manna eða til­vitn­anir í skáld­skap, enda hafa hrein­dýrin víða komið við í sam­búð manns og nátt­úru. Þessir inn­skot­skaflar auka gildi bók­ar­innar og gera hana að skemmti­legum félaga á frí­stund­um, svo ekki sé minnst á hversu nota­legt það getur verið að gæða sér á einum og einum kafla undir svefn­inn.

Efn­is­tök Unnar Birnu ein­kenn­ast af því að hún er sagn­fræð­ingur og þarf engan að undra. Hitt er athygl­is­vert að tök hennar eru einnig þver­fag­leg. Þannig fær les­andi að kynn­ast líf­fræði og vist­fræði hrein­dýra og þegar kemur að hinum mann­lega þætti og sam­skiptum dýra og manna er ekki komið að tómum kof­anum og má jafn­vel líta svo á að frá­sögnin verði mann­fræði­leg öðrum þræði. Unnur Birna hefur víða leitað fanga meðal bænda á Aust­ur­landi sem lengi hafa lifað í návígi við hrein­dýrin sem og veiði­manna; öll sú frá­sögn ein­kenn­ist af virð­ingu fyrir sam­skiptum manns og nátt­úru og Unnur Birna hikar ekki við að lyfta fram hags­munum nátt­úru og vist­kerfis og skyldi kannski engan undra.

Veiði­menn og bændur geta yfir­leitt sjálfir komið fyrir sig orði, nátt­úru og vist­kerfi veitir ekki af hverjum þeim tals­manni sem vekur athygli á þeirra hags­mun­um.

Bókin veitir þar með mik­il­vægan og verð­mætan fræði­legan skiln­ing á umræðu sem er ærið áber­andi í okkar nútíma og varðar fyrst og fremst spurn­ing­una sem ein­fald­lega snýst um hvort nýta eigi nátt­úru í þágu manns eða vernda í þágu ferða­þjón­ustu og fram­tíð­ar. Unnur Birna fjallar um þetta í lokakafla bók­ar­innar þar sem hún horfir yfir sviðið og lítur til fram­tíð­ar. Þar bendir hún á hið athygl­is­verða, að mest­öll umræða um til­vist hrein­dýra á Íslandi hefur tekið mið af þörfum sauð­fjár­bú­skapar og hafa þar hrein­dýrin lotið í lægra haldi; þá hafi það alveg frá upp­hafi verið slegið útaf borð­inu að Íslend­ingar skyldu ger­ast hrein­dýra­bændur – hirð­ingja­bú­skapur var aldrei og hefur aldrei verið tal­inn henta íslenskri sam­fé­lags­gerð eða íslenskum búskap­ar­háttum og athygl­is­vert að þetta við­horf skuli ekki hafa verið gagn­rýnt fyrr en nú á síð­ustu árum, að farið er að ræða af alvöru mögu­leika á hrein­dýra­bú­skap þar sem nýta mætti afurðir hrein­dýra á mun fjöl­breytt­ari hátt en nú er. Verður vissu­lega fróð­legt að fylgj­ast með fram­haldi þeirrar umræðu, ekki síst í ljósi þeirrar þekk­ingar sem finna má í bók Unnar Birn­u. 

Þá má geta þess að Unnur Birna hefur í nýlegri grein í Rit­inu, tíma­riti Hug­vís­inda­stofn­unar Háskóla Íslands, gert enn betur grein fyrir ást­inni á öræfum í merk­ing­unni hrifn­ing af nátt­úru mið­há­lendis Íslands og ber þar saman skrif tveggja nátt­úru­unn­enda, fyrr­nefnds Helga Val­týs­sonar og Guð­mundar Páls Ólafs­sonar og hvernig við­horf þeirra ein­kenn­ast af per­sónu­legu sjón­ar­horni, markast af áhrifum af vest­rænni nátt­úru­sýn þar sem lögð er áhersla á gildi villtrar nátt­úru og mik­il­vægi þess að hún sé vernd­uð, ekki aðeins sjálfs sín vegna, en ekki síður manns­ins. Í þessu ljósi er fram­lag Unnar Birnu til umræðu í sam­tíma um stofnun mið­há­lend­is­þjóð­garðs ekki síður mik­il­væg; Öræfa­hjörðin er í því ljósi nauð­syn­leg lesn­ing. Þá má einnig minna áhuga­sama á aðra bók Unnar Birnu þar sem hún fjallar einnig um við­horf manns til nátt­úru en útfrá eilítið öðru sjón­ar­horni – það er bókin Þar sem foss­arnir falla, sem út kom fyrir sléttum tíu árum og tekur einnig á tví­bentu sam­bandi Íslend­inga við nátt­úru lands­ins.

Eina mein­lega villu fann ég við lestur Öræfa­hjarð­ar­inn­ar. Á bls. 129 er vitnað í Hákon Aðal­steins­son frá Vað­brekku í Hrafn­kels­dal, þekktan hrein­dýra­veiði­leið­sögu­mann og í því sam­bandi greint frá þeirri skemmti­legu stað­reynd að systir hans hafi verið fyrsta konan sem felldi hrein­dýr á Íslandi. Hún er hér nefnd Sig­ríð­ur, en það er nafn eig­in­konu Aðal­steins, eldri bróður Hákon­ar, en í sömu andrá er einnig vitnað til þeirra. Hið rétta er að systir Hákonar er Sig­rún, ávallt kölluð Sída, og hún er fyrsta konan sem skaut hrein­dýr á Íslandi; er því hér með haldið til haga í þeirri von að þetta atriði verði leið­rétt í næstu útgáfu Öræfa­hjarð­ar­inn­ar.