„Í krafti stöðu minnar sem for­maður stjórnar Útvegs­manna­fé­lags Norð­ur­lands beini ég þeirri spurn­ingu til þín hvort slíkur póli­tískur áróður sam­ræm­ist siða­reglum Col­umbi­a-há­skóla.“ Þetta er meðal þess sem kom fram í bréfi sem Krist­ján Vil­helms­son, stærsti eig­andi og útgerð­ar­stjóri Sam­herja, sendi til banda­ríska háskól­ans Col­umbia vegna skrifa Jóns Steins­son­ar, sem hag­fræð­ings sem starf­aði við skól­ann. Skrif Jóns höfðu verið um íslenskan sjáv­ar­út­veg og aðrar fjár­fest­ingar eig­enda sjáv­ar­út­vegs­fyr­ir­tækja, höfðu birst á íslenskum miðlum ein­vörð­ungu og hann not­aði ekki nafn Col­umbi­a-há­skóla vegna þeirra. Bréfa­send­ingin hafði engin áhrif á stöðu Jóns innan háskól­ans. 

Þetta kemur fram í bók­inni „Ekk­ert að fela – Á slóð Sam­herja í Afr­ík­u“, eftir Helga Selj­an, Aðal­stein Kjart­ans­son og Sté­fán Aðal­stein Drengs­son, þar sem fjallað er ítar­lega um sögu og umsvif sjáv­ar­út­vegs­ris­ans Sam­herja, sem var nýverið afhjúp­aður í Kveiks­þætti sama teym­is. Þar kom fram að Sam­herji hefði greitt ráða­mönnum í Namibíu 1,4 millj­arð króna í ætl­aðar mútu­greiðslur fyrir aðgengi að ódýrum kvóta, að grunur væri uppi um stór­fellda skatta­snið­göngu fyr­ir­tæk­is­ins og um að það hefði stundað pen­inga­þvætti.

Til­raun til að hefta þátt­töku fræði­manna í umræðu

Í maí 2014 greindi Kjarn­inn frá könnun sem sýndi að sjött­i hver háskóla­­maður á Íslandi hafði komið sér hjá því að tjá sig við fjöl­miðla ­vegna ótta við við­brögð valda­­fólks úr stjórn­­­mála- og efna­hags­­lífi. Þar kom einnig í ljós að meiri­hluti háskóla­­manna taldi að akademísku frelsi fræði- og ­vís­inda­­manna á Íslandi stafi ógn af gagn­rýni eða hót­­unum frá valda­­fólki í stjórn­­­mál­um, efna­hags- og atvinn­u­­lífi.

Skömmu síðar birti Kjarn­inn umfjöllun eftir Björn Gísla­son þar sem sagt var frá­ því hvern­ig Jón Steins­­son, þá dós­ent í hag­fræði við Col­umbi­a-há­­skól­ann í New York sem flutti sig yfir til Berkel­ey-há­skól­ans í fyrra, hefði fengið að finna fyrir því að ­skrifa reglu­­lega um hita­­mál sam­­fé­lags­ins í íslenska fjöl­miðla, sér­­stak­­lega um ­fisk­veið­i­­­stjórn­­un­­ar­­kerf­ið, auð­linda­nýt­ingu og skatta­­mál. 

Í umfjöll­un­inni sagði Jón að hann liti á þátt­töku sína í opin­berri umræðu sem óað­skilj­an­legan hluta af starfi sínu sem háskóla­kenn­ara. „Ég tel það vera hluta af því að vera háskóla­mað­ur, að ef maður hefur eitt­hvað fram að færa geti maður gert það með þessum hætt­i.“ 

Jón hóf að skrifa í blöð árið 1997 þegar hann var hag­fræði­nemi við Princeton-há­skóla í Banda­ríkj­un­um. Meðan á námi hans í Princeton- og síðar Harvar­d-há­skóla stóð lét hann reglu­lega í sér heyra, bæði á síðum Morg­un­blaðs­ins og á vefrit­inu Deigl­unni. „Ég held að ég sé búinn að skrifa í kringum 300 greinar allt í allt. Ég skrif­aði alltaf nokkrar greinar á ári í Mogg­ann en um það leyti sem Davíð tók við Mogg­anum þá byrj­aði ég að skrifa í Frétta­blað­ið. Svo fór ég að skrifa á Press­una og færði mig þaðan yfir á Eyj­una.“

Kvartað til yfir­manns hag­fræði­deildar Col­umbi­a-há­skóla 

Jón var nokkuð atkvæða­mik­ill í umræð­unni eftir banka­hrun en um það leyti var hann að hefja störf við Col­umbi­a-há­skóla. Hann var óhræddur að taka þátt í umræðum um hita­mál sam­fé­lags­ins. „Það er aug­ljóst mál að það skiptir alveg rosa­lega miklu máli að ég er í útlönd­um, að ég er í vinnu sem eng­inn getur rekið mig úr og ég er ekki upp á neinn kom­inn á Íslandi. Og ef ég segi eitt­hvað þá þýðir það ekki að ein­hverjir styrkir komi ekki hingað eða þang­að.“

Hann sagð­ist hafa upp­lifað það, sér­stak­lega í tengslum við umræður um kosti og galla fisk­veiði­stjórn­un­ar­kerf­is­ins, að margir þorðu ekki að tjá sig. „Stundum segir fólk við mig að ástæðan sé sú að það sé hrætt við við­brögðin sem það muni fá.“ 

Sjálfur sagð­ist Jón hafa fengið bæði sím­töl og tölvu­pósta frá valda­miklum aðilum í kjöl­far gagn­rýn­inna blaða­skrifa eða ummæla í fjöl­miðl­um. Tvö mál hafi kallað fram sér­stak­lega sterk við­brögð, gagn­rýni ann­ars vegar á kvóta­kerfið og hins vegar á Sjálf­stæð­is­flokk­inn og þá sér­stak­lega Davíð Odds­son. 

Jón nefndi tvö dæmi. „Mér var einu sinni sagt að ég væri búinn að brenna allar brýr að baki mér og ég gæti aldrei fengið vinnu á Ísland­i.“ 

Hitt dæmið hafi snúið að áhrifa­manni í íslensku atvinnu­lífi sem hafi nokkrum árum áður sent deild­ar­for­seta Col­umbi­a-há­skóla bréf þar sem hann gerði athuga­semdir við skrif Jóns í íslenska miðla. 

Umrædd skrif voru skoð­anapist­ill sem birt­ist á Press­unni 10. maí 2011 þar sem Jón gagn­rýndi orð útvegs­manna um að sér­stakt auð­linda­gjald væri í raun lands­byggð­ar­skatt­ur. „Í dag fá eig­endur útgerð­ar­fyr­ir­tækja einka­af­nota­rétt af auð­lindum sjávar nán­ast án end­ur­gjalds,“ sagði í grein­inni eftir Jón. „Allur auð­lindaarð­ur­inn í sjáv­ar­út­vegi rennur því til eig­enda útgerð­ar­fyr­ir­tækja. Um þessar mundir er auð­lindaarð­ur­inn lík­lega í kringum 45 ma. kr. á ári. Stærstur hluti þessa fjár fer í lúx­uslíf og gælu­verk­efni útgerð­ar­manna, svo sem kampa­vín og kav­íar í útlönd­um, þyrlur og bíla­um­boð og það að dekka tap­rekstur Morg­un­blaðs­ins. En vita­skuld eru ein­staka brauð­molar sem detta fyrir fæt­urna á venju­legu fólki á lands­byggð­inni. Útgerð­ar­menn styrkja til dæmis íþrótta­fé­lög víða á lands­byggð­inn­i.“

Jón vildi ekki greina frá því hver þessi maður væri við Kjarn­ann árið 2014 en sagði deild­ar­for­set­ann hafa sagt að aug­ljós­lega myndi hann ekki gera neitt í mál­inu enda nyti Jón frelsis sem háskóla­maður til þátt­töku í opin­berri umræðu. „Ef þessir menn reyna að hafa áhrif á yfir­mann hag­fræði­deildar í Col­umbia, sem þeir hafa aug­ljós­lega engin tök á, þá getur maður bara ímyndað sér hvernig það er þegar ein­hver í háskólum á Íslandi skrifar eitt­hvað svona.“ 

Jón sagð­ist ekki hafa upp­lifað við­líka hót­anir eða gagn­rýni eftir að hafa tjáð sig um önnur mál.

Opin­berað í nýrri bók

Í bók­inni „Ekk­ert að fela – Á slóð Sam­herja í Afr­ík­u“, eftir Helga Selj­an, Aðal­stein Kjart­ans­son og Sté­fán Aðal­stein Drengs­son, er greint frá því hver áhrifa­mað­ur­inn er í fyrsta sinn opin­ber­lega. Um var að ræða Krist­ján Vil­helms­son, stærsta eig­anda Sam­herja og útgerð­ar­stjóra fyr­ir­tæk­is­ins. 

Þar segir að í bréf­inu sem Krist­ján sendi hafi hann kynnt sig sem ­for­mann Útvegs­manna­fé­lags Norð­ur­lands og rakið þátt­töku Jóns í þjóð­mála­um­ræðu, einkum í tengslum við hrun íslenska banka­kerf­is­ins þremur árum fyrr. „Sumt af því sem hann hefur fjallað um þar hefur hann gert af hlut­leysi og fag­mennsku. Sumt annað hins veg­ar, hefur hann gert þannig að það skaðar orð­spor hans og Col­umbi­a-há­skóla,“ sagði í bréfi Krist­jáns, sem óskaði svara við því hvaða rann­sóknir Col­umbi­a-há­skóli hefði gert á íslenska kvóta­kerf­inu. Og hann vitn­aði orð­rétt í ummæli Jóns um Morg­un­blaðsvið­skipt­in, þyrlu­kaup og lúx­uslíf og sagði þau alröng. „Í krafti stöðu minnar sem for­maður stjórnar Útvegs­manna­fé­lags Norð­ur­lands beini ég þeirri spurn­ingu til þín hvort slíkur póli­tískur áróður sam­ræm­ist siða­reglum Col­umbi­a-há­skóla.“ í bréf­inu sagði enn fremur að Jón hefði „ít­rekað notað sér titil sinn og nafn háskólans í íslenskum fjöl­miðlum und­an­farin tvö og hálft ár“. Bréf Krist­jáns Vil­helms­sonar vakti, sam­kvæmt bók­inni, nokkra furðu meðal yfir­manna og kollega Jóns við Col­umbi­a-há­skóla og hafði engar afleið­ingar fyrir Jón. „Þar á bæ töldu menn að ekki bæri að skerða akademískt frelsi Jóns fremur en almennt tján­ing­ar­frelsi hans, þrátt fyrir gagn­rýna skoðun hans á við­skiptum íslenskra kvóta­eig­enda.“