Óvissa er eitt­hvað sem flestum þykir óþægi­legt fyr­ir­bæri. Nú á tímum nýju kór­ónu­veirunnar er fólk með áhyggjur af mis­mun­andi hlut­um. Sum­ir hafa mestar áhyggjur af heilsu, fjár­mál­um, skipu­lagi á heim­il­inu, ætt­ingj­u­m, ­ferða­lögum eða fyr­ir­tækj­unum sín­um. „En ég held að óvissan sé stórt yfir­heit­i ­yfir alla þessa þætti, við vitum ekki hvað ger­ist, hverjar afleið­ing­arnar verða og hversu lengi þetta mun vara,“ segir Hulda Jóns­dótt­ir, sál­fræð­ingur hjá Kvíða­með­ferð­ar­stöð­inni í sam­tali við Kjarn­ann. 

Miklu fleiri spurn­ingar vakni en til eru svör við. „Ég hef talað um það við fólk, áður en [kór­ónu­veiran] kom til­ ­sög­unn­ar, að við verðum að passa okkur þegar við erum farin að velta okkur upp­ úr spurn­ingum sem eru engin svör við því það er óþægi­legur staður að vera á.“

Flestir hafa áhyggjur þessa dag­ana en sumir eru við­kvæm­ari ­fyrir óviss­unni en aðrir og þar með útsett­ari fyrir því að fá kvíða. Fólk sem sé gjarnt að hafa áhyggj­ur, er jafn­vel með und­ir­liggj­andi kvíða og velt­ir ­stöðugt fyrir sér öllu því ver­sta, er í mestri hættu á van­líð­an.

En hver eru helstu ein­kenni kvíða, bæði and­leg og lík­am­leg?

„Í mínu starfi finnst mér gott að tala um kvíða sem ­til­finn­ing­u,“ segir Hulda. „Kvíði er bara til­finn­ing. Og það sem ger­ist í raun­inni í lík­am­anum okkar þegar við skynjum ein­hverja hættu eða ógn þá fer kvíða­við­bragðið af stað. Hvort sem að það er hætta sem er raun­veru­lega til­ ­staðar eða að við erum að hugsa um eitt­hvað sem gæti ógnað okk­ur.“

Kvíði er varn­ar­við­bragð lík­am­ans og ekki alslæm­ur. „Hóf­leg­ur kvíði getur verið hjálp­legur fyrir okkur til þess að koma okkur af stað, læra ­fyrir próf, keppa í íþrótt­um, takast á við ein­hverjar áskor­an­ir, en þegar hann verður of mik­ill getur hann farið að vinna gegn okk­ur. Þegar varn­ar­við­bragð­ið ­fer af stað og við finnum fyrir kvíða þá koma þessi ein­kenni sem að all­ir þekkja; hraður hjart­slátt­ur, vöðva­spenna, skjálfti, ónot í mag­an­um, doð­i.“

Við þetta getum við misst ein­beit­ingu, orðið eirð­ar­laus og „sitj­u­m kannski illa í okkur sjálfum akkúrat á meðan þetta er að eiga sér stað“.

Hulda segir gott að aðskilja hugs­an­ir, áhyggjur og kvíða. Þetta geti hald­ist í hendur og haft áhrif hvert á ann­að. Ef við hugs­um­ eitt­hvað, fáum áhyggjur og þá fer kvíð­inn að malla.

Spurð um hvað sé til ráða til að ná tökum á kvíða svar­ar Hulda að við þurfum ekki að hræð­ast kvíð­ann sjálf­an. „Hann er í raun­inni bara til­finn­ing, hann er vissu­lega óþægi­leg til­finn­ing. En þegar kvíð­inn kemur yfir okkur þurf­um við ekki að hlaupa í skjól heldur staldra við og hugsa: Já ok, nú er ég kvíð­in og það er óþægi­legt, en hvað ætl­aði ég að gera þrátt fyrir kvíð­ann? Hugsa  þetta svo­lítið þannig að við viljum ekki ­leyfa kvíð­anum að stýra deg­inum okk­ar. Að bera frekar kennsl á að núna séum við kvíðin og það er nú ekki gott, en hvert var plan­ið, óháð kvíð­an­um? Þá fer ég bara með hraðan hjart­slátt og illt í mag­anum út í göngut­úr, hringi í ein­hvern eða les bók. Af því að kvíði er líka þannig, eins og allar til­finn­ing­ar, þær líða hjá.“

Mik­il­vægt sé að muna að til­finn­ing­arnar eiga okkur ekki, við eigum þær. „Ég tala oft um þær eins og veðr­ið. Þær koma, það er kannski glat­að, það er rign­ing, stormur og rauð við­vörun en hún mun ekki vara að eilífu.“

Nú þegar dag­legt líf margra hefur raskast veru­lega vegna far­ald­urs­ins bendir Hulda á að gott sé að hliðra hlutum til frekar en að sleppa þeim alveg. Ef fólk er vant því að fara í rækt­ina er gott að upp­hugsa nýjar ­leiðir til að næra lík­ama og sál. Fara í göngu­ferð, gera jóga heima í stofu.

Þannig að fólk þarf kannski að nota svo­lítið hug­mynda­flug­ið?

„Já, ég held að þetta sé kannski svo­lítið tæki­færi til þess. Hvað finnst mér gaman og kannski hvað  fannst mér gaman áður en hef ekki gefið mér tíma í? Í hverju gleymdi ég mér og var eitt­hvað sem mig lang­aði að lesa mér til um eða skoða bet­ur, púsla eða hvað sem er. Núna kannski fáum við smá svig­rúm til að sinna ein­hverju sem hef­ur ­setið á hak­an­um, ein­hverju sem okkur finnst áhuga­vert.“

Hvað geta aðstand­end­ur ­gert til að hjálpa fólki með mik­inn kvíða?

„Við getum alveg sýnt kvíð­anum og áhyggj­unum skiln­ing, hlustað og verið til stað­ar. En við viljum samt ekki detta í áhyggju­pott­inn með­ ­fólk­inu okk­ar. Því það í raun­inni breytir ekki ástand­inu og getur gert það verra ef við erum svam­landi um þar. Það er fínt að sýna stuðn­ing og skiln­ing en það er svo margt sem við getum ekki gert í þessu ástandi. Við getum ekki smellt f­ingrum og lagað þetta. En hugs­um, hvað gætum við gert? Er kannski eitt­hvað sem við gætum gert sam­an? Eigum við kannski að tala um eitt­hvað allt annað eða ger­a eitt­hvað ann­að? Fók­usera á hvað við getum gert frekar en það sem við getum ekki ­gert.“

Á þriðja þús­und lands­manna eru í sótt­kví á heim­ilum sínum um þessar mund­ir. Að sögn Huldu er mik­il­vægt að þessi hópur hugi að grunn­stoð­un­um ­þrem­ur: Svefni, hreyf­ingu og nær­ingu. Einnig sé mik­il­vægt að rækta félags­leg ­sam­skipti að því gefnu að þau sam­ræm­ist öllum leið­bein­ingum land­lækn­is. „En að er mik­il­vægt að við höldum okkar striki og beygjum ekki of mikið af leið. ­Sér­stak­lega að íhuga hvað fannst mér gaman að gera, hverju hef ég áhuga á. Það er svo margt í boði í gegnum inter­net­ið, alls konar fræðsla og skemmti­legt sem er hægt að skoða. Mér skilst að fólk í sótt­kví megi fara út þannig að vera í nátt­úr­unni ef það er hægt, það hefur sýnt sig að það hefur góð áhrif á geð­heilsu.“

Hulda brýnir fyrir fólki sem finnur fyrir áhyggjum og kvíða að passa sig á að vera ekki stöðugt að end­ur­hlaða frétta­síð­urnar allan dag­inn og lesa um COVID-19.  Þetta sé mik­il­vægt „vegna þess að ef við hegðum okkur eins og það sé stór hætta aðsteðj­andi hverja ein­ustu mín­útu þá fer heil­inn að ræsa varn­ar­við­bragðið miklu oft­ar. Og í raun­inni getum við sent heil­anum þau skila­boð að það sé enn meiri hætta fyr­ir­ hendi en er raun­veru­lega til stað­ar.“ Hún seg­ist mæla með því að fólk skoði frétt­ir ­jafn­oft og það gerði áður en far­ald­ur­inn kom upp.

 Oft talað um að það sé gott fyrir geð­heils­una að hitta vini og ætt­ingja og faðm­ast. Nú má það ekki. Það getur reynst mörgum erfitt. „Við megum alveg muna að við höfum orðin okk­ar,“ bendir Hulda á. „Og að við getum líka skrif­að, átt sam­skipti í gegnum tölvu og síma.“

Facetime og Messen­ger séu til dæmis ágæt for­rit til að nota til að eiga í sam­skipt­um, jafn­vel í mynd. „Leyfa börn­unum að tala við ömmu og afa, frænku og frænda. Það er alveg hægt að við­halda og styrkja sam­skipti og ­sam­bönd með þessum hætti. Og við vitum að þetta er tíma­bund­ið. Við vitum að þetta verður ekki svona alltaf og það verður spenn­andi þegar við fáum að knúsast næst. Við verðum kannski bara ennþá þakk­lát­ari fyrir það að geta sýnt ást og kær­lega með þeim hætt­i.“

Þá segir Hulda nauð­syn­legt að ræða eitt­hvað annað en COVID-19 og allt sem því fylgi. Lífið snú­ist um svo miklu fleira. „Þannig að við skulum leyfa okkur líka að líta glaðan dag, að muna að við erum til og ­megum hlæja, njóta þess að borða góðan mat, fara í gott bað. Við getum gert alls konar hluti en við megum ekki missa okkur í hluti um af hverju er þetta svona og af hverju má ég ekki þetta og má ekki hitt. Heldur spyrja sig frekar: Hvað má ég? Hvað get ég?“

Hún segir áhuga­vert að muna að öll heims­byggðin sé að ganga í gegnum svip­aða reynslu vegna veiru­far­ald­urs­ins. „Mér hefur þótt það ótrú­lega ­fal­legt að sjá þessa sam­stöðu. Hvað fólk ein­hvern veg­inn virð­ist vera að taka á­byrgð, ekki endi­lega fyrir sjálft sig heldur fyrir heild­ina og þá sem eru lang­veikir og aðra við­kvæma hópa. Fólk er að taka höndum saman og það get­ur líka styrkt okkur og við getum búið að því síðar meir.“