Þegar aðgerðir vegna auk­innar útbreiðslu COVID-19 hér á landi voru hertar síð­asta dag júlí­mán­aðar voru hlífð­ar­grímur í fyrsta sinn nefndar til sög­unnar í okkar bar­áttu við veiruna. Eftir að hafa heyrt á upp­lýs­inga­fundum almanna­varna og land­læknis í vetur að grímur gerðu vissu­lega gagn en gætu einnig veitt falskt öryggi og að ekki þætti ástæða til að hvetja til notk­unar þeirra komu þessi nýju til­mæli mörgum á óvart. Enda létu Íslend­ingar ekki sitt eftir liggja og keyptu grímur í gáma­vís. Strætó boð­aði grímu­skyldu en dró það síðan til baka eftir að sótt­varna­yf­ir­völd skerptu á til­mælum sínum sem nú eru á þessa leið hvað almenn­ings­sam­göngur varð­ar: Nota skal and­lits­grímu í almenn­ings­sam­göngum vari ferð lengur en 30 mín­út­ur.

En hafa rann­sóknir sýnt að and­lits­grímur komi í veg fyrir að fólk smiti og/eða smit­ist af COVID-19? Og ef svo er skiptir þá máli hvernig gríma er not­uð?

Þannig hljóð­aði spurn­ing blaða­manns Kjarn­ans sem send var Vís­inda­vefnum á dög­unum og nú hefur borist svar við. Það er Jón Magnús Jóhann­es­son, deild­ar­læknir á Land­spít­al­an­um, sem er til svars.

„Stutta svarið við fyrri spurn­ing­unni er ein­fald­lega já,“ svarar Jón Magús. „Rann­sóknir hafa sýnt, án nokk­urs vafa, að and­lits­grímur geta komið í veg fyrir COVID-19-smit á milli ein­stak­linga.“

 Sjúk­dóm­ur­inn COVID-19 verður vegna sýk­ingar af veirunni SAR­S-CoV-2 sem dreif­ist fyrst og fremst með dropa- eða snert­ismiti. Þegar við hóst­um, hnerrum og tölum berst ara­grúi örsmárra dropa frá önd­un­ar­fær­un­um. „Ef ein­stak­lingur er sýktur af SAR­S-CoV-2 eru þessir dropar gjarnan hlaðnir veirum,“ skrifar Jón Magn­ús. „Drop­arnir ber­ast síðan mis­langt áfram og geta lent í munni ann­arra, höndum eða á yfir­borði hluta í næsta nágrenn­i.“

Stærð dropa og hversu langt þeir ferð­ast er ýmsu háð. Til dæmis þeyt­ast fleiri dropar og lengra þegar við hnerrum og hóstum en þegar við töl­um. „Grímur grípa yfir­gnæf­andi meiri­hluta dropa frá önd­un­ar­færum og varna því að þeir ber­ist lengra. Þetta þýðir að grím­urnar geta bæði stöðvað dropa sem við gefum frá okkur og dropa sem ber­ast til okkar frá vitum ann­arra.“

Af hverju er okkur þá ekki ráð­lagt að vera alltaf með grímu þegar far­aldur COVID-19 geis­ar?

Ýmis atriði flækja málið og geta virst rugl­andi, skrifar Jón Magn­ús. Grímur gagn­ast við að koma í veg fyrir smit en virkni þeirra er lang­mest við skil­greindar aðstæð­ur. Enn­fremur þarf að nota þær á réttan hátt til að árangur náist:

• Hendur þurfa að vera hreinar áður en gríma er sett á.
• Gríman þarf að hylja nef og munn.
• Ekki má snerta sjálfa grímuna eftir að hún er komin á.
• Ekki ætti að taka grímuna niður nema næsti ein­stak­lingur sé í minnst tveggja metra fjar­lægð.
• Aðeins á að snerta böndin þegar gríma er tekin nið­ur, henni skal fleygja á öruggan hátt og hendur þvegnar að því loknu.
• Ef nota þarf grímu í langan tíma á að skipta reglu­lega til að koma í veg fyrir raka­mettun (á sér­stak­lega við um einnota grím­ur).

Fjöl­nota grímur þarf að þvo dag­lega (að­ferð fer eftir gerð grímu).

En við hvaða skil­greindu aðstæður virka grímur best?

COVID-19-smit á sér helst stað þegar ein­stak­lingar eru í miklu návígi, það er í innan við tveggja metra fjar­lægð. Smit­hættan eykst með tíma og er meiri í lok­uðu rými en úti. Nýjar ráð­legg­ingar um notkun gríma í sam­fé­lag­inu miða við að þær séu not­aðar þar sem hætta er á smiti, einkum þar sem tíma­bundið þarf að víkja frá tveggja metra regl­unni. Jón Magnús bendir á að smám saman hafi komið betur í ljós að ein­kenna­litlir eða -lausir berar SAR­S-CoV-2 geta smitað aðra sem þýðir að ein­stak­lingar geta verið smit­andi án þess að hafa hug­mynd um það. Grímur geti hins vegar komið í veg fyrir slík smit. „Helsti ókost­ur­inn við almenna notkun gríma, fyrir utan ranga notk­un, er að hún getur veitt falskt öryggi og leitt til þess að fólk slaki á tveggja metra regl­unn­i,“ skrifar hann. „Tak­mörkun á fjar­lægð og almenn smit­gát eins og hand­þvottur og til­lits­semi við hósta eða hnerra (í oln­boga­bót) er öfl­ug­asta vörnin.“

Hvernig grímur á að nota?

Á heil­brigð­is­stofn­unum eru not­aðar sér­stakar fínagna­grímur eða veiru­grímur þegar um stað­fest COVID-19-smit er að ræða. Slíkar grímur sía út örfínar agnir með það að mark­miði að stoppa dropa af öllum stærðum og gerð­um. „Þær koma í veg fyrir svo­kallað úða­smit þar sem veirur geta dreifst með örfínum úða en hann hangir í loft­inu í stað þess að falla vegna þyngd­arafls,“ skrifar Jón Magn­ús. Úða­smit virð­ist ekki vera veiga­mikil dreif­ing­ar­leið fyrir COVID-19 og skiptir mestu máli við ákveðin inn­grip á spít­öl­um. „Í sam­fé­lag­inu dugar vel að nota hefð­bundnar skurð­grím­ur. Einnig hefur notkun taugríma auk­ist. Slíkar grímur eru í raun efni í annað svar en í stuttu máli er gagn­semi þeirra aðeins tryggð ef viss gerð af taui er notuð og lög grímunnar í það minnsta þrjú.“

Er þá ávinn­ingur af því að nota grímur úti í sam­fé­lag­inu?

„Það fer eftir ýmsu, meðal ann­ars sam­fé­lags­gerð, hegðun fólks og því hvort grím­urnar eru rétt not­að­ar,“ svarar Jón Magn­ús. Hann segir grímur geta verið gagn­legar en almennt sé talið að svokölluð fjar­lægð­ar­tak­mörkun (e. physical distancing), það er að við­halda tveggja metra reglu, fara ekki á stór manna­mót og vera sem minnst í návígi við aðra sé besta leiðin til að koma í veg fyrir smit.

„Ef fjar­lægð­ar­tak­mörk­unum er við­haldið eru grímur í raun belti með axla­bönd­um,“ skrifar hann. „Þá eru þær óþarfa við­bót með til­heyr­andi kostn­aði og óþæg­ind­um.“ Notkun gríma getur þó gert tíma­bundna nálægð ein­stak­linga örugg­ari svo fram­ar­lega sem þær eru not­aðar á réttan hátt. Margar rann­sóknir hafa verið gerðar til að meta gagn­semi gríma í miðjum far­aldri en nið­ur­stöð­urnar eru langt frá því að vera skýrar vegna ýmissa óvissu­þátta.

Leið­bein­ingar um grímunotkun hér­lendis eru skýrar að mati Jóns Magn­ús­ar. Þær eiga ekki að koma í stað tveggja metra regl­unnar eða ann­arra leiða til að tryggja fjar­lægð á milli fólks. Aðeins skal nota grímu þegar ekki er hægt að við­halda tveggja metra regl­unni. Mik­il­vægt er þá að nálægðin vari sem styst.„Afar ólík­legt er að smit­ast af ein­stak­lingi sem gengið er fram­hjá utandyra í örfáar sek­únd­ur,“ bendir hann á. „Að sitja við hlið smit­bera í strætó er hins vegar annað mál og einn hósti getur leitt til smits þó að nálægðin sé aðeins í nokkrar mín­út­ur. Grím­urnar gera okkur þannig kleift að við­halda góðri smit­gát við aðstæður sem væru ann­ars hættu­legar okkur og öðr­um. Þannig getum við farið í klipp­ingu, ferð­ast með strætó og verslað í mat­vöru­verslun og verndað bæði okkur sjálf og aðra. Önnur atriði smit­gátar skipta þó áfram mestu máli við smit­varn­ir.“

Jón Magnús tekur svo helstu atriðin saman með þessum hætti:

• Grímur koma ekki í stað tveggja metra reglu, almennrar smit­gátar og hrein­læt­is.
• Grímur virka helst þar sem ekki er hægt að tryggja tveggja metra fjar­lægð í nokkurn tíma.
• Grímur virka til að koma í veg fyrir smit, bæði til okkar og frá okkur til ann­arra.
• Mik­il­vægt er að nota grím­urnar rétt, sam­an­ber leið­bein­ingar að ofan.
• Skurð­gríma dugar vel í sam­fé­lag­inu en sér­stakar veiru­grímur á að nota við ákveðnar aðstæð­ur, aðal­lega innan heil­brigð­is­kerf­is­ins.

Hér má lesa ítar­legt svar Jóns Magn­úsar á Vís­inda­vefnum í heild.