Hval­fjarð­ar­göng eru oft nefnd sem dæmi um afar vel heppn­aða einka­fram­kvæmd. Göngin eru notuð langt umfram allar spár og fer varla nokkur maður fyrir fjörð nema í neyð. 

Þrátt fyrir þetta erum við að horfa á 20 ára gjald­töku á þjóð­vegi eitt, einu gjald­tök­una á íslenskum þjóð­vegum á þessu tíma­bili og engin breyt­ing hefur átt sér stað í þá átt að stytta tíma­bil gjald­töku frá því sem upp­haf­legar spár gerðu ráð fyr­ir.

Grein­ar­höf­undur hefur ekki aðgang að öllum árs­reikn­ingum Spal­ar, töl­urnar sem hér birt­ast eru í nokkrum til­vikum fengnar úr árs­reikn­ingi árs­ins á eft­ir. Nokkrir árs­reikn­ingar eru aðgengi­legir á heima­síðu Spalar en grein­ar­höf­undur keypti annað hvert ár fyrri ára úr árs­reikn­inga­skrá. Þegar send var beiðni til Spalar frá Akra­nes­kaup­stað um afrit af árs­reikn­ingum síð­ustu ára, feng­ust eftir nokk­urra vikna bið tveir árs­reikn­ing­ar, 2014 og 13. 

Upp­haf­ið 

Það má segja að þeir þrír aðilar sem sáu sér mestan hag í að gera Hval­fjarð­ar­göngin að veru­leika, hafi í upp­hafi komið sér saman um að hefja þessa vinnu. Það voru Akra­nes­kaup­stað­ur, Sem­ents­verk­smiðja rík­is­ins (sem þá var alfarið í eigu rík­is­ins) og Járn­blendi­verk­smiðjan (sem var þá að 55% í eigu rík­is­ins). Sem­ents­verk­smiðjan sá mikil við­skipta­tæki­færi í að selja steypu í göngin og hinir tveir aðil­arnir horfðu mikið til stytt­ingar á leið­inni til Reykja­vík­ur. Sjö­tíu millj­ónum króna var safnað í hlutafé og ein­göngu opin­berir aðilar tóku þátt í því. Stuttu síðar var farið í hluta­fjár­aukn­ingu og þá sendi stjórnin bréf á stofn­að­ila þar sem hún fór fram á að þeir not­uðu ekki for­kaups­rétt sinn. Safnað var fé frá einka­að­ilum upp á tvær millj­ónir og fékk stjórnin meðal ann­ars stjórn­ar­launin sín greidd í hluta­fé. Sam­setn­ingin í dag er því 86 millj­ónir að nafn­virði og er þó meiri­hlut­inn enn í eigu opin­berra aðila. Hlutur einka­að­ila hefur vax­ið, sér­stak­lega þar sem hlutafé Járn­blendi­fé­lags­ins fylgdi með í einka­væð­ing­unni.

Þjóð­vegur 1

Í und­ir­bún­ingi gang­anna var leitað í reynslu­heim Norð­manna. Ítrekað er reglu­lega í skýrslum og áætl­unum um bygg­ingu gang­anna að gjald­takan sé ætluð til að greiða fyrir gerð jarð­gang­anna en þegar þau verða full­byggð muni vega­gerðin sjá um við­hald veg­ar­ins, enda sé veg­ur­inn þá orð­inn þjóð­vegur eitt. Þannig sé háttað í Nor­eg­i. 

Þetta er nokkuð veiga­mikið atriði þegar kemur að kostn­aði við rekstur gang­anna. Spölur hefur borgað allt við­hald sjálfur og notar veggjaldið í það í stað þess að krefja Vega­gerð­ina um að hún sjái um við­hald á þjóð­veg­in­um. Ef upp­haf­legum fyr­ir­heitum hefði verið fylgt varð­andi það að veggjaldið væri ein­ungis til að end­ur­greiða ganga­fram­kvæmd­ina, ekki til að við­halda veg­in­um, þá hefði verið hægt að stytta gjald­tök­una tölu­vert.

Arður

For­svars­menn fram­kvæmd­ar­innar sömdu við ríkið um að hluta­féð myndi ávaxt­ast eins og verð­tryggt skulda­bréf með fjórtán pró­senta raun­vöxt­um, sem er frekar góð ávöxt­un. Samn­ing­ur­inn kveður á um að þegar félagið er rekið með tapi veitir Vega­gerðin félag­inu lán án vaxta (verð­tryggt þó) fyrir arð­greiðsl­um. Hlut­hafar hafa því fengið fjórtán pró­senta raun­vexti árlega frá 22. apríl 1995 og að auki upp­fær­ist hluta­féð sem á að vera greitt út við slit á félag­inu með til­liti til vísi­tölu. Það er nokkuð veg­legt með hlið­sjón af því að Vega­gerðin tekur á sig alla áhætt­una. Í dag eru rekin tvö félög, móð­ur­fé­lagið Spölur hf og rekstr­ar­fé­lagið Spölur ehf, og borgar rekstr­ar­fé­lagið ríku­legan arð til móð­ur­fé­lags­ins sem því næst borgar út arð til hlut­haf­anna auk þess sem móð­ur­fé­lagið virð­ist vera að borga niður skuld við dótt­ur­fé­lag­ið. Það er athygl­is­vert að þrátt fyrir samn­ing rík­is­ins og Spalar um að lán Vega­gerð­ar­innar beri enga vexti og sé víkj­andi fyrir öðrum skuld­um, þá var ákveðið að greiða það lán upp á undan öllum öðrum sem auð­vitað jók vaxta­kostnað Spal­ar.

Hlutafé sem er í raun og veru skulda­bréf sem bera vexti umfram mark­að, verða verð­mæt­ari eftir sem líf­tími þeirra eykst.

Speli er einnig heim­ilt að minnka hlutafé sem ber verð­tryggða 14% vexti á hverju ári.

Aðkoma rík­is­ins

Spölur fékk einka­rétt á fram­kvæmd­inni. Vega­gerðin lagði fram þó nokkuð fé í rann­sóknir og fékk til dæmis tíu af fimmtán millj­óna króna rann­sókn­ar­kostn­aði breytt í hlutafé en að auki skaff­aði Vega­gerðin veg­ina að göng­un­um. Ríkið lof­aði að stytta ekki veg­inn um Hval­fjörð meira en um tvo kíló­metra að hámarki og að auka ekki gæði veg­ar­ins. Ríkið lof­aði að hætta nið­ur­greiðslu á Akra­borg­inni og loks er ákvæði um að ekki megi hefja neinar gjald­tökur á leið­inni milli Akra­ness og Reykja­víkur á rekstr­ar­tíma gang­anna. 

Síð­asti lið­ur­inn er nokkuð athygl­is­verður fyrir þá sem sjá fyrir sér að Sunda­brautin verði einka­fram­kvæmd og rukkað verði fyrir notkun henn­ar. 

Trygg­ingar

Jarð­göng rík­is­ins eru tryggð í Við­laga­sjóði. Það að ríkið ábyrgist ekki Hval­fjarð­ar­göng hefur í för með sér tölu­verðan kostnað vegna trygg­inga fyrir Spöl. Ekki er hægt að sjá að Spölur hafi farið fram á að ríkið ábyrgist göng­in. 

Rekst­ar­árið 30. sept­em­ber 1998 til 1. októ­ber 1999 var kostn­aður við trygg­ingar 18,3 millj­ón­ir. Á verð­lagi jan­úar 2016 eru það yfir 40 millj­ón­ir. Fyrir árið 1. októ­ber 2002 til 30. sept­em­ber 2003 var þessi kostn­aður orð­inn 60,3 millj­ónir eða 112 millj­ónir á verð­lagi jan­úar 2016(hryðju­verka­trygg­ing). Trygg­ingar í dag eru lægri en auð­séð er að heild­ar­greiðslur trygg­inga sam­svara nærri tveim árum af afborg­unum lána. Hefði ríkið tekið á sig ábyrgð­ina hefði það stytt líf­tím­ann á gjald­tök­unni tölu­vert.

Vaxta­kjör

Ekki var farið fram á rík­is­á­byrgð á lánum en tekið var erlent lán í nokkrum gjald­miðlum með nokkru álagi. Líf­eyr­is­sjóðir lán­uðu að auki á verð­tryggðum 9,2% vöxt­um. Til sam­an­burðar er algengt að skulda­bréf Íbúða­lána­sjóðs beri 3,75% vexti. Sá tími sem rukkað er í göngin er því tölu­vert lengri en ef veitt hefði verið rík­is­á­byrgð. Það er vert verk­efni að taka saman hver heild­ar­kostn­aður verk­efn­is­ins hefði orðið ef rík­is­á­byrgð hefði verið á verk­efn­inu. Hana hefði verið hægt að veita hvenær sem er, og er enn hægt. 

Virð­is­auka­skattur

Spölur fékk virð­is­auka­skatt af bygg­ingu gang­anna end­ur­greiddan og borgar útskatt af vega­gjöld­um. Höf­undur hefur ekki fundið neitt um það að Spölur hafi farið fram á að sleppa við að borga útskatt. Þvert á móti er að finna athuga­semd frá Speli árið 2005 þar sem beðist er undan því að virð­is­auki falli af bíl­ferð­um, þrátt fyrir að afnám virð­is­aukans myndi auka svig­rúm Spalar til að rukka sama verð fyrir ferð og fá meira í kass­ann. Í svar­inu er bent á að útskattur er fjór­faldur á við inn­skatt og sagt að það myndi hækka rekstr­ar­kostnað (af því aðkeypt þjón­usta myndi verða dýr­ari þar sem ekki væri hægt að fá inn­skatt end­ur­greidd­an) en það er ekki farið fram á að halda þeim rétti. Í stað þess að óska eftir því að vera óháðir virð­is­auka (það er að sleppa við bæði inn- og útskatt) fara for­svars­menn Spalar fram á að fá að halda áfram að borga útskatt.

Í aðdrag­anda Hval­fjarð­ar­ganga árið 1992 sendi sam­göngu­ráð­herra svohljóð­andi til­lögu til rík­is­stjórn­ar­inn­ar: ,,Rík­is­stjórnin heim­ilar að greiðslu virð­is­auka­skatts af umferð­ar­gjaldi um göng undir Hval­fjörð verði frestað þar til lokið er greiðslu lána vegna fram­kvæmd­anna.“ Ekki hefur þessi gamla til­laga verið rifjuð upp en þetta hefði sparað Speli umtals­verða fjár­muni í formi vaxta þar sem þetta fyr­ir­komu­lag er eins og óverð­tryggt vaxta­laust lán.

Eftir miklu er að seil­ast fyrir spöl sem fyrir lif­andis löngu er orð­inn nettó greið­andi virð­is­auka­skatts og hefur nú greitt hátt í tvo millj­arða í þann skatt.

Frítt í göngin 2015

29. nóv­em­ber 2007 birti Spölur frétt um að skv. núver­andi greiðslu­flæði yrðu göngin skuld­laus og gjald­frjáls 2015. Ein­göngu sé beðið eftir við­brögðum sam­göngu­ráð­herra um hvað eigi að gera. Maður myndi halda að menn hefðu fagnað þessum áfanga en tveimur mán­uðum síðar er staka gjaldið lækkað í 800 og síðan hverfur fréttin af heima­síðu Spal­ar. Frétt­ina má nálg­ast í vefsjám. 

Þróun rekstr­ar­kostn­aðar

Hval­fjarð­ar­göng eru það sem kall­ast nátt­úru­legur ein­ok­ari. Ein­kenni þeirra eru meðal ann­ars fallandi með­al­kostn­aður og að nýir aðilar eiga mjög erfitt með að koma á mark­að­inn (t.d. ef annar aðili myndi byggja göng við hlið­ina á þeim sem fyrir eru). 

Með auk­inni umferð fylgja aukin umsvif en á sama tíma hafa tækni­fram­farir átt sér stað. Til að mynda hefur banka- og inn­heimtu­kostn­aður farið úr 6,1 milljón (1999) í 6,7 millj­ónir (2014) eða lækkað að raun­virði um helm­ing. Flestir aðrir þættir í rekstr­inum hafa auk­ist langt umfram verð­lag. 

Það er nokkuð ugg­væn­legt hversu mikið skrif­stofu- og stjórn­un­ar­kostn­aður hefur blásið út á þessum árum. Stjórn­ar­laun hafa hátt í þre­fald­ast að verð­lagi þrátt fyrir að stjórnin hafi fundað mun oftar í aðdrag­and­anum að opnun gang­anna. 150 millj­óna skrif­stofu­kostn­aður yfir jarð­göngum er annað hvort nokkuð vel gert, eða frekar fárán­legt.

Tvö­földun gang­anna 

Spölur hefur unnið að því að fá að tvö­falda göng­in. Samn­ing­ur­inn við ríkið um núver­andi göng kveður á um að þegar göngin verða orðin skuld­laus verði þau afhent rík­inu. Hefur Spölur farið út í nokkurn kostnað vegna þessa verks og hefur und­ir­bún­ing­ur­inn, sem að öllu eðli­legu ætti að vera á hendi Vega­gerð­ar­inn­ar, verið borg­aður af Speli. Þessi kostn­aður hefur lengt í rekstr­ar­tíma gang­anna. Það er spurn­ing hvort Spölur megi stofna til skulda sem teknar eru inn í rekst­ur­inn og hverjar séu höml­urnar á slíku. Það er þó ljóst að eng­inn mun fara í bygg­ingu ann­ara ganga nema fá að halda áfram rukkun í núver­andi göng. 

Að lokum

Það sem vakti mesta furðu í þess­ari rann­sókn var hversu erfitt var að nálg­ast gögn. Spölur er nær alfarið í eigu opin­berra aðila og byggir rekstur sinn á þjóð­vegi eitt og því hefði maður haldið að öll gögn sem tengj­ast félag­inu væru opin­ber gögn sem auð­velt ætti að vera að nálg­ast.

Ekki er að sjá á fund­ar­gerðum Akra­nes­kaup­stað­ar, sem á um 10% hlut í Speli og er einn af þrem stofn­að­ilum gang­anna, að þar hafi nokkurn tíma verið kynnt hvað færi fram í félag­inu. Í fund­ar­gerðum bæj­ar­stjórnar er ein­ungis að finna bók­anir um að bæj­ar­stjóra hafi verið falið að fara með eign­ar­hlut­inn en ann­ars ekk­ert um að árs­reikn­ingar hafi verið lagðir fram, fyrr en á síð­ustu árum með nýjum bæj­ar­stjóra. Það væri athygl­is­vert að vita hvort sami háttur væri þar á hjá öðrum stjórn­ar­mönn­um, því eng­inn stjórn­ar­manna situr í stjórn­inni fyrir eigin eign­ar­hlut.

Stjórn Spalar og fram­kvæmda­stjóri hafa haft mýmörg tæki­færi til að stytta þann ára­fjölda sem er not­aður í gjald­töku en þau tæki­færi hafa þeir ekki nýtt sér. Það er hrein­lega eins og það sé vilj­andi verið að reka fyr­ir­tækið eins illa og menn kom­ast upp með. Stakt gjald er ennþá 1000 krónur að nafn­virði, sama og var við opnun (fór niður í 800). 

Sveit­ar­fé­lögin sem eiga hlut í göng­unum hafa ítrekað ályktað um að þau eigi að vera gjald­frjáls. Samt er ekki að sjá að full­trúar þeirra hafi neitt unnið í þá átt að flýta því. Full ástæða er fyrir sveit­ar­fé­lögin að krefja sína stjórn­ar­menn um skýr­ingar á þessu.

Sveit­ar­fé­lögin hljóta að gera kröfu á ríkið um að það geri göngin gjald­frjáls, enda er ríkið búið að spara sér bein útgjöld með því að fall­ast á að hætta end­ur­bótum á Hval­fjarð­ar­vegi og hætta nið­ur­greiðslu á Akra­borg­ar­ferj­unni. Einnig hefur ríkið haft umtals­verðar skatt­tekjur í gegnum virð­is­auk­ann og arð­greiðsl­ur, upp­hæðir sem eru hærri en eft­ir­stöðvar lána Spal­ar.

Höf­undur er hag­fræð­ingur og Akur­nes­ing­ur.