Það sem öðru fremur ræður efna­hags­legri vel­megun þjóðar eru þær leik­reglur sem atvinnu­líf hennar býr við og hversu ákveð­ið þeim leik­reglum er fram­fylgt. Reyndar efast sumir um að leik­regl­urnar geti haft ­meira að segja um efna­hags­lega vel­megun til lengri tíma litið en auð­lindir og ­ríkj­andi tækni- og mennt­un­ar­stig. Þó bendir reynslan til þess.

Góðir stjórn­ar­hættir eru almanna­gæði

Sagan geymir fjöl­mörg dæmi um mik­il­væg­i þeirrar umgjarðar sem efna­hags­starf­sem­inni er búin.  Saga Kóreu­ríkj­anna und­an­farna ára­tugi er á­hrifa­rík áminn­ing um hversu afger­andi áhrif hún getur haft á lífs­kjör. Fyr­ir­ um hálfri öld voru lífs­gæði almenn­ings svipuð í Suður og Norður Kóreu og áþekk því sem þá gerð­ist meðal fátæk­ari ríkja Afr­íku. Suður Kórea fet­aði braut ­mark­aðsvæð­ingar og auk­ins við­skipta­frelsis og er nú 11. stærsta hag­kerfi heims. Hagur Norður Kóreu, sem búið hefur við komm­ún­íska ein­ræð­is­stjórn, hefur á hinn ­bóg­inn síst vænkast á þessu tíma­bili og er landið meðal þeirra fátæk­ustu í heimi. Almenn­ingur hefur þurft að þola sáran skort og jafn­vel hung­ursneið. Erfitt er að meta með vissu efna­hags­legt ástand Norður Kóreu en tekjur á mann eru að lík­indum innan við 1/20 hluti af tekjum nágranna þeirra í suðri.

Góðir stjórn­ar­hættir eru ein ­mik­il­væg­asta stoð þess mark­aðs­hag­kerfis sem við búum við og hefur fært ríkj­u­m ­meiri vel­megun en nokkur önnur til­högun efna­hags­starf­sem­inn­ar. Sé ­stjórn­ar­háttum áfátt er vegið að heil­brigði mark­aðs­hag­kerf­is­ins. Fylgni við ­góða stjórn­ar­hætti hefur því ekki ein­vörð­ungu þýð­ingu fyrir við­kom­and­i ­fyr­ir­tæki og hag­hafa í þröngum skiln­ingi, heldur fel­ast í þeim verð­mæt al­manna­gæði.

For­svars­mönnum íslensks atvinnu­lífs og ­stjórn­völdum var þetta ljóst í kjöl­far hruns­ins. Gagn­ger end­ur­skoðun fór fram á leið­bein­ingum um stjórn­ar­hætti á árinu 2009. Fyr­ir­tækjum hefur jafn­framt stað­ið til boða úttekt og vottun á stjórn­ar­háttum þeirra. Leið­bein­ing­arnar hafa ver­ið end­ur­skoð­aðar í tvígang síð­an. Stjórn­völd lögðu jafn­framt sitt af mörk­um. Lög­gjöf var end­ur­skoðuð og banka- og mark­aðs­eft­ir­lit hert.

Traustið vantar

Þrátt fyrir marg­vís­legar aðgerðir sem miðað hafa að því að stuðla að bættum stjórn­ar­háttum fer því fjarri að at­vinnu­lífið hafi end­ur­heimt traust almenn­ings. Umræða er um nauð­syn virk­ari þátt­töku hins opin­bera í efna­hags­líf­inu. Rík­is­rekstur banka virð­ist njóta ­auk­ins fylgis og ein­hverjir hafa jafn­vel kallað eftir beinum inn­gripum rík­is­ins í athafnir einka­rek­inna fyr­ir­tækja.

Þessi þróun er um margt athygl­is­verð. Í fyrsta lagi verður hún tæp­lega rakin til þró­unar á alþjóð­legum vett­vang­i. Vissu­lega má til sanns vegar færa að víða gætir vissrar tor­tryggni gagn­vart at­vinnu­líf­inu og þá ekki síst fjár­mála­stofn­un­um. En aukin þátt­taka hins op­in­bera í atvinnu­líf­inu er ekki til umræðu.

Í öðru lagi hefur opin­ber rekstur yfir­leitt ekki verið álit­inn til fyr­ir­mynd­ar, hvorki með til­liti til stjórn­ar­hátta né skil­virkni. Þá hefur opin­ber rekstur almennt ekki verið drif­kraftur hag­vaxt­ar, hvorki hér­lendis né erlend­is.

Í þriðja lagi hefur upp­gangur í efna­hags­líf­inu skilað sér ríku­lega til þorra almenn­ings. Seðla­bank­inn áætlar að ­kaup­máttur ráð­stöf­un­ar­tekna hafi auk­ist um 8% á sl. ári og reiknar með 9% vext­i í ár. Þessi vöxtur hefur verið drif­inn áfram af einka­fram­tak­inu. Hlut­deild ­launa í þjóð­ar­kök­unni er nú um 64,5%, eða 3,5 pró­sentu­stigum yfir með­al­tali ­síð­ustu 20 ára. Með öðrum orð­um, þá hefur hlut­deild launa vaxið til muna og hlut­deild fjár­magnstekna minnkað að sama skapi.

Í fjórða lagi er tekju­jöfn­uð­ur­ hér­lendis meiri en hann hefur verið um nokk­urt skeið og meiri en víð­ast hvar ann­ars stað­ar. Hvergi í Evr­ópu nema í Nor­egi er tekju­dreif­ingin jafn­ari.

Síð­ast­liðin ár hafa því markast af auk­inn­i vel­megun og jöfn­uði og áherslu á bætta stjórn­ar­hætti. Hug­myndin um hömlu­leysi einka­fram­taks­ins og skeyt­ing­ar­leysi þess gagn­vart sam­fé­lags­legum gildum virð­is­t ­samt sem áður ráða ríkj­um.

Hvar stendur hníf­ur­inn í kúnni?

Ég hygg að vand­inn sé marg­þætt­ur. Umræða verður að vera gagn­rýnin og upp­lýst ef hún á að skila árangri. Stundum vant­ar nokkuð upp á að allar upp­lýs­ingar sem máli skipta séu dregnar fram í dags­ljós­ið. Það sem aflaga fer fangar athygl­ina og ræður sýn fólks á  við­skipta­líf­ið.

En atvinnu­lífið getur þó ekki vik­ið ­sér undan ábyrgð á  því van­trausti sem það býr við eða þeirri umræðu­hefð sem rík­ir. Á átt­unda ár er liðið frá hrun­inu. Kröft­ug­ur hag­vöxtur og ört batn­andi kjör skila sér ekki í auk­inni trú á atvinnu­líf­ið. Það er umhugs­un­ar­efni. Hvernig stendur á þessu við­var­andi van­trausti?

Sjálf­sagt er engin ein­hlít skýr­ing á því. Ég álít að full­trúar íslensks atvinnu­lífs hafi, þrátt fyrir allt, ekki ­gert sér grein fyrir hversu risa­vöxnu verk­efni þeir stóðu frammi fyrir og hversu tor­sótt það yrði að end­ur­heimta það traust sem tap­að­ist í efna­hags­hremm­ing­unum árin 2008 og 2009. Eins og að framan greinir voru við­brögð við­skipta­lífs­ins og stjórn­valda í kjöl­far hruns­ins snörp og ákveð­in. Bætt­ir ­stjórn­ar­hættir skyldu settir í for­gang. Þegar gripið hafði verið til ákveð­inna ráð­staf­ana í þessum til­gangi, vildi atvinnu­lífið segja skilið við hrunið og  líta fram á veg­inn. En hrunið fellur ekki svo glatt í gleymsk­unnar dá. Þær efna­hags­legu hremm­ingar sem þjóðin gekk í gegn­um voru svo gríð­ar­legar að þær munu lifa í huga fólks um ókomin ár. Að auki hafa fréttir af rétt­ar­höldum vegna hrun­mála verið áber­andi og beint sjónum fólks á nýjan leik að aðdrag­anda hruns­ins.   Fyr­ir­tæki eru því undir smá­sjá almenn­ings sem aldrei fyrr.

Að mínu mati ber opin­ber umræða þess ­merki að almenn­ingi er ekki ljóst hvaða skoðun er ríkj­andi í atvinnu­líf­inu á þeim vafasömu starfs­háttum sem við­geng­ust fyrir hrun. Þar með hlýtur að ríkja vafi á því í huga fólks að atvinnu­lífið rýni mark­visst eigin starfs­hætti. Umræða um þá dóma sem fallið hafa í málum tengdum hrun­inu ein­kenn­ist af harðri gagn­rýn­i á ákæru­valdið og dóm­stóla af hálfu þeirra sem hafa verið sak­felld­ir. Fæst­ir, ef nokkrir, virð­ast telja sig hafa gert nokkuð rangt. Á meðan aðrir blanda sér­ ekki í umræð­una er hættan sú að litið verði á þessa sömu menn sem málsvara við­skipta­lífs­ins. Að mínu mati má færa sterk rök fyrir því að for­svars­menn í ís­lensku við­skipta­lífi eigi að láta sig þessa umræðu varða til þess að ekki ­leiki nokkur vafi á við­horfi meg­in­þorra atvinnu­lífs­ins á við­skipta­háttum í að­drag­anda hruns­ins.  Alvar­leg lög­brot voru fram­in.  Afleitir við­skipta­hættir kostuð­u gríð­ar­lega fjár­muni og mikla þján­ingu. Stór­kost­leg mark­aðs­mis­notkun átti sér­ ­stað. Trú á mark­aðs­hag­kerfið og hið frjálsa fram­tak hefur beðið hnekki. ­Starfs­um­hverfi atvinnu­lífs­ins hefur laskast af þessum sök­um. Mikið er í húfi. Þörf er á skýrum skila­boð­um.

Til að gera langa sögu stutta

Ágætt starf hefur verið unnið á vegum atvinnu­lífs­ins og stjórn­valda und­an­farin ár til að stuðla að auknu heil­brigði við­skipta­lífs­ins. ­Fyr­ir­tæki hafa almennt lagt sig fram um að vanda til verka og ávinn­ing­i hag­vaxtar und­an­far­inna ára hefur verið til­tölu­lega jafnt dreift með­al­ ­þjóð­ar­inn­ar. Auð­vitað verður sumum á en all­flestir í við­skipta­líf­inu leggja metn­að s­inn í vönduð vinnu­brögð. Almenn­ingur verður þess þó ekki mikið var. Að auki hafa for­svars­menn atvinnu­lífs­ins lítt blandað sér í umræð­una um aðdrag­anda hruns­ins. Aðrir hafa stýrt þeirri umræðu. Þá er kannski engin furða að tor­tryggn­i ­gæti enn.