Framundan eru tveir kosn­inga­slag­ir. Fyrst um emb­ætt­i ­for­seta Íslands í júní og síðan í haust, á tíma sem ekki hefur verið ákveð­inn enn­þá, verður kosið til Alþing­is.

Per­sónu­leg­ur ­ör­ygg­is­vent­ill

Spenn­andi tímar í lífi þjóð­ar­innar og lýð­ræðið í sinn­i tær­ustu mynd. Ólafur Ragnar gerði fram­bjóð­endum lífið leitt með því að hætta við að hætta sem for­seti, og sæk­ist eftir end­ur­kjöri. Þetta hefur eðli­lega kippt stoð­unum undan kosn­inga­bar­átt­unni hjá mörgum þeirra sem buðu sig fram, enda kynn­inga­starf fram­boðs­ins tíma­frekt, erfitt og dýrt. Þetta er hálf­gerður for­sendu­brest­ur, í mörgum til­vik­um.

Ólafur Ragnar hefur nú form­lega skil­greint sjálfan sig sem lýð­ræð­is­legan ­ör­ygg­is­ventil þjóð­ar­inn­ar. Hann virð­ist ekki treysta öðrum en honum sjálfum til að ­sinna því hlut­verki. Það er það sem lesa má útúr rökum hans fyrir ákvörð­un­inni um að hætta við að hætta.

Að því leyt­inu til er eðli­legt skref hjá honum að bjóða sig fram á nýjan leik, sé litið til þess­ara rök­semda. Um þessar rök­semdir verð­ur­ ­kosið í júní. Eins og nýjar kann­anir sýna þá er Ólafur Ragnar sem sitj­and­i ­for­seti með byr í segl­um, og meiri­hluti lands­manna telur hann hafa staðið sig vel í þeirri atburða­rás sem leiddi til þess að Sig­mundur Davíð Gunn­laugs­son sagði af sér sem for­sæt­is­ráð­herra og fór í leyfi frá þing­störf­um.

Mér finnst það stundum gleym­ast í umræðu um hin ýmsu mál, ekki síst upp á síðkast­ið, að það er ekk­ert sjálf­sagt að stjórn­mála­menn eigi alltaf sviðið og telji sig, per­sónu­lega, hafa ­kerf­is­lægt mik­il­vægi. Tutt­ugu ára for­seta­tíð Ólafs Ragn­ars, frá 1996 til 2016, hefur ein­kennst af miklum koll­steypum og óstöð­ug­leika, bæði efna­hags­lega og póli­tískt. Virð­ist örygg­is­ventils­hlut­verk hans ekki hafa breyttu miklu þar um, þegar stóra myndin er skoð­uð. 

Efna­hags­mál og ­per­sónu­leg ábyrgð

Ég efast um að málin hefðu þró­ast öðru­vísi í sam­tíma­sög­unn­i ef ein­hver annar en Ólafur Ragnar hefði verið for­seti. Hann hvatti til útrás­ar, vissu­lega, en gera má ráð fyrir að aðrir for­setar hefðu gert það líka. Þannig horfir staðan við mér, í það minnsta. Póli­tískur þrýst­ingur að baki fífl­djarfri, óábyrgri og lélegri banka­starf­semi var yfir­gnæf­andi, og ekki aug­ljóst að aðrir ein­stak­lingar hefðu hagað mál­flutn­ingi sínum með öðrum hætti. Síðan er það sem eðli­legt er að spyrja að; hefði það skipt ein­hverju máli, ef for­set­inn hefði talað með öðrum hætti eða ekki tekið þátt í útrásaræv­in­týrum sem stuðn­ings­mað­ur? Ég hugsa ekki, enda létu íslenskir athafna­menn - flestir karlar á fer­tugs- og fimm­tugs­aldri - við­vör­un­arraddir sem vind um eyru þjóta, og gripu yfir­leitt til kröft­ugra varna og stundum ónota og dóna­skaps, eins og reyndin var þegar einn virt­asti þjóð­hag­fræð­ingur heims­ins, Robert Ali­ber, kom hingað til lands og var­aði sterk­lega við hruni fjár­mála­kerf­is­ins. Þessir menn voru eins og efna­hags­leg gjör­eyð­ing­ar­vopn, og er sviðin skulda­jörð eftir þá suma.

Þó nú séu að verða átta ár liðin frá hruni fjár­mála­kerf­is­ins, þá er það enn sárt og slæmt fyrir íslenskt sam­fé­lag, að eng­inn af þeim fáu Íslend­ingum sem hafði stöðu, yfir­sýn og alþjóð­leg tengsl, til þess að flytja við­vör­un­ar­orð með miklum þunga gagn­vart rétta fólk­inu, hafi gert það. Ólafur Ragnar kemur þar upp í hug­ann, enda óum­deilt að hann hefur yfir­burða­þekk­ingu á alþjóða­póli­tísku og efna­hags­legu gang­verki. 

Það komu vissu­lega fram við­vör­un­ar­orð, úr ýmsum átt­um, en þá þurfa þau að ná eyrum rétta fólks­ins. Það gerð­ist ekki. Þetta má ekki gleymast, og stjórn­mála­menn þurfa sér­stak­lega að hafa þetta bak við eyrað þegar þeir reyna að skapa traust á störfum þeirra á nýjan leik.

Hið ó­stöðuga efna­hags­um­hverfi hefur haft áhrif á stjórn­mála­lífið á Íslandi sem er með færri íbúa en Harlem hverfið í New York, en samt alveg sjálf­stæða efna­hags­stjórn, mynt og pen­inga­stefnu. Þetta virð­ist vera atriði, sem íslenskum stjórn­mála­mönnum þykir vænt um að geta haldið óbreyttu. Valda­þræð­irnir verða kröft­u­gri, og boð­leiðir hagsm­un­gæslu­manna hald­ast stutt­ar. Þetta býður hætt­unni heim, alveg aug­ljós­lega, en þetta er hinn mjúki faðmur sem stjórn­mála­menn telja bestan fyrir almenn­ing. Nær engar rök­ræður eru um þetta nú þegar loka­hnykkur í losun hafta nálgast, sem verður að telj­ast með nokkrum ólík­ind­um.

Spurn­ingum ósvarað

Annað tengt hrun­inu: Eitt af því sem hafa ekki feng­ist skýr svör við enn­þá, þrátt fyrir að mikið magn upp­lýs­inga liggi fyrir um ástæður hruns­ins, lög­brotin og sið­leysið þar á með­al, snýr að erlendum lán­veit­end­um. Það er hvernig það kom til, að Deutsche Bank og fleiri þýskir bankar og spari­sjóðir lán­uðu marg­falda árlega lands­fram­leiðslu Íslands til íslenskra aðila á innan við fimm ára tíma­bili í erlendum gjald­eyri. Hvernig datt þeim þetta í hug, og var það í fullri alvöru þannig að þessi fyr­ir­tæki héldu að það kæmi allt til baka með vöxt­um? Eða bjó eitt­hvað annað að baki? Bón­us­greiðslur eða ein­hver veð­mál jafn­vel? Þegar stórt er spurt er fátt um svör.

Ég horfði á Björgólf Thor Björg­ólfs­son, fjár­festi, kynna bók sína í hans gamla skóla, NYU, í nóv­em­ber í fyrra. Þar fór hann meðal ann­ars yfir það sem fram kemur í bók hans, að hann og félög hans hafi verið þriðja stærsta skuld­bind­ing Deutsche Bank á heims­vísu eftir hrun­ið. Það var hlegið í salnum þegar Björgólfur Thor lýsti þessu, með Matt­hew Bis­hop, rit­stjóra alþjóða­mála hjá The Economist, sér við hlið. Fólki virt­ist finn­ast þetta óskap­lega ótrú­legt.

Þetta gefur vís­bend­ingu um að þessar lán­veit­ingar til Íslands og íslenskra aðila hafi ekki aðeins verið vit­firrtar heldur stór­hættu­legar land­inu. Von­andi verður kafað betur ofan í þessi atriði þegar fram líða stund­ir. Það er full ástæða til.

Hlutir eins og þessir draga aftur fram í hvaða sam­hengi Ísland stend­ur.

Lítið og sam­ofið

Þræð­irnir liggja allir saman í minnsta mynt­hag­kerf­i heims­ins. Þessu hefur fylgt óstöð­ug­leiki sem náðst hefur að halda óvenju­lega litlum und­an­farin miss­eri á grund­velli neyð­ar­réttar sem engin önnur þjóð hef­ur beitt í efna­hags­legum erf­ið­leikum und­an­far­inna ára – ekki einu sinn­i verð­bólgu­bælið Venes­ú­ela – og síðan fjár­magns­höft­um. Aðferðir Íslands eru ekki ­út­flutn­ings­vara fyrir aðrar þjóð­ir, enda varð að beita þessum með­ölum í for­dæma­lausum aðstæð­um. Sá kafli er ágæt­lega skrá­settur og óþarfi að eyða mörgum orðum í að lýsa honum að þessu sinni.

Efna­hagsóstjórnin var svo ævin­týra­leg að ekk­ert annað en allur þungi rík­is­valds­ins gat bjargað því sem bjargað varð. Það eitt ætti að fá ýmsa til að velta fyrir sér í hvaða hug­mynda­fræði­lega veru­leika Ísland er kom­ið, á póli­tíska kvarða lit­ið. Rík­is­valdið bjarg­aði Íslandi frá algjöru þroti. Það er í það minnsta stað­reynd.

Von­andi ekki búnir að missa teng­ingu

Von­andi eru þessi atriði, það er neyð­ar­rétt­ur­inn og höft­in, ekki farin að birgja ­stjórn­mála­mönnum og elít­unni í land­inu sýn. Hvað sem líður sviðs­ljósi ­stjórn­mála­manna þá mallar lífið áfram og almenn­ingur heldur hjól­u­m efna­hags­lífs­ins gang­andi með vinnu sinni. Óþolið fyrir því að stjórn­mála­menn í land­inu geymi sparn­að­inn í erlendum gjald­eyri erlend­is, á meðan höft eru á almenn­ing, er skilj­an­legt og bein­línis rök­rétt.

Van­traustið á stjórn­mála­mönnum og ­stjórn­mál­um, sem mælist í könn­unum og sést á mót­mælum sem Ólafur Ragnar horfð­i til við ákvörðun sína um að halda áfram, er á ábyrgð stjórn­mála­manna. Þeir eiga alla sök­ina sjálfir og þurfa allir sem einn að velta því fyrir sér, hvort það ­geti verið að van­traustið sé hugs­an­lega tengt þeim per­sónu­lega. Það myndi þá hugs­an­lega lag­ast með nýju fólki, þó ekki sé hægt að full­yrða neitt um það.

Hvað er æski­leg staða?

Nokkur efna­hags­leg atriði blasa nú við, sem verða að teljast ­merki­leg eftir það sem á undan er geng­ið. Þróun á alþjóða­mörk­uðum hefur ver­ið Ís­landi um margt hag­stæð. Það var til dæmis gott fyrir Ísland að olíu­fram­leiðslu­rík­i hafi ekki náð saman um aðgerðir um að draga hratt úr olíu­fram­leiðslu á fund­i sínum í Doha um síð­ustu helgi. Það hefði leitt til veru­legrar hækk­un­ar ol­íu­verðs,  með til­heyr­and­i verð­bólgu­á­hrifum til hækk­unar á Íslandi. Í stað­inn er mark­aðs­þró­un­in nokkuð eðli­leg. Tunnan af hrá­olíu kostar nú um 40 Banda­ríkja­dali, en fór hæst í fyrra í 110 dali. 

Staða Íslands í alþjóð­legu sam­hengi er áhuga­verð um þessa mund­ir.

Nokkur atriði standa þar upp úr:

• Íslenska ríkið á um 80 pró­sent af fjár­mála­kerf­inu. Ríf­lega 98 pró­sent í stærsta fyr­ir­tæki lands­ins, sé horft til­ eigin fjár, Lands­bank­an­um. Eigið fé hans nemur rúm­lega 260 millj­örðum króna. Ís­lands­banka á ríkið að fullu, 13 pró­sent í Arion banka, og síðan LÍN, ­Í­búða­lána­sjóð og Byggða­stofn­un. Auk smærri eign­ar­hluta í spari­sjóða­kerf­in­u. ­Lítil alþjóð­leg fjár­mögnun í fjár­mála­kerf­inu, og fátt sem bendir til þess að það muni aftur vaxta út fyrir land­stein­anna. Þetta þýð­ir, að ef vilji er til­ þess að þá getur íslenska ríkið end­ur­skipu­lagt fjár­mála­kerf­ið, ef vilji er til, og velt því upp hvernig megi gera það hag­kvæmt fyrir neyt­end­ur í land­inu. Þetta er staðan sem núna blasir við: ein­stakt tæki­færi til að skoða þessu mál ofan í kjöl­inn og gera breyt­ing­ar. Draga lær­dóm af sög­unni með beinum aðgerð­um.
  
  
• Vegna þess hve vel tókst upp þegar leyst var úr ­vanda slita­bú­anna, þá er skulda­staða rík­is­ins að batna hratt. Hún verður kom­in ­niður fyrir 50 pró­sent af árlegri lands­fram­leiðslu innan tólf mán­aða, ef allt ­gengur eft­ir. Það er góð staða og betri en tæp­lega 130 pró­sent, sem var reynd­in eftir hrun­ið. Þetta gefur færi betri rekstri rík­is­ins.
  
  
• Ferða­þjón­usta hefur gjör­breytt stöð­u efna­hags­mála í land­inu, og ekki geta stjórn­mála­menn þakkað sér fyrir það. Eft­ir að gengi krón­unnar féll stjórn­laust þangað til ekk­ert annað en fjár­magns­höft ­gat bjargað almenn­ingi frá efna­hags­legum hörm­ung­um, þá hefur Ísland orðið miklu ó­dýr­ara fyrir ferða­menn mælt í erlendri mynt. Þá hafa íslensk fyr­ir­tæki einnig sýnt klók­indi og dug við mark­aðs­setn­ingu og náð að opnu augu útlend­inga í ferða­hug­leið­ingum fyr­ir­ þeim mögu­leika að koma til Íslands. Opin­ber stefna hefur stutt við starf ­fyr­ir­tækja, smárra og stórra, um allt land. Stefnu­leysið í inn­viða­upp­bygg­ingu í ferða­þjón­ustu, sem er á ábyrgð stjórn­mála­manna, hefur hins vegar haft afar skað­leg áhrif á atvinnu­grein­ina að mati þeirra sem best til þekkja. Á þessu ári ­gera spár ráð fyrir því að gjald­eyr­is­inn­streymi af ferða­þjón­ustu fari vel upp­ ­fyrir 400 millj­arða króna, sem gerir atvinnu­grein­ina að lang­sam­lega stærst­u gjald­eyr­is­skap­andi grein þjóð­ar­inn­ar.
  
  
• Það væri fróð­legt að fá það fram frá­ ­stjórn­mála­mönn­um, hvað getur talist æski­leg staða þegar kemur að geng­i krón­unnar gagn­vart okkar helstu við­skipta­mynt­um. Fyr­ir­sjá­an­legt er að vegna hins mikla gjald­eyr­is­inn­streym­is, þá ætti gengi krón­unnar að styrkjast, nema að það komi til við­skipti frá Seðla­banka Íslands. Þannig hefur raunin verið til­ þessa, en opin­bert er að seðla­bank­inn hefur haldið gengi krón­unnar „æski­lega“ veiku.
  
  

En hvar liggur hin fína lína fyrir efna­hags­líf­ið? Evr­an ­kostar nú 140 krón­ur. Má gera ráð fyrir að hún fari í 120 krón­ur?  Það er vandi um slíkt að spá, en eins og fram hefur kom­ið, þá hafa hags­muna­að­ilar í atvinnu­líf­inu komið þeim skila­boðum áleið­is að Seðla­banki Íslands verði að passa að láta krón­una ekki styrkj­ast of mik­ið.  Þegar losað verður um höftin þá mun ­Seðla­bank­inn vera með virka stýr­ingu, eins og fram hefur komið hjá Má Guð­munds­syni seðla­banka­stjóra.

Manni hryllir við svona mál­flutn­ingi, satt best að segja. Þó ­stjórn­mála­menn telji sig hafa gert margt gott, og það má til sanns vegar færa í mörgum meg­in­at­riðum sem tengj­ast end­ur­reisn efna­hags­lífs­ins, þá er mik­il­vægt að ein­hver mark­aðs­bú­skapur fái að mynd­ast í land­inu þegar til lengdar er lit­ið. Ef ­staðan verður þannig, að gjald­eyr­is­inn­streymi verður mikið meira en útstreymið þá ætti krónan að styrkj­ast veru­lega, með til­heyr­andi hjöðn­un­ar­á­hrifum á verð­bólgu, og hugs­an­lega meiri kaup­mætti almenn­ings. Lær­dóm­ur­inn af sög­unn­i ætti síðan að vera sá hjá almenn­ingi að stofna ekki til of mik­illa skulda þeg­ar vel árar, heldur leggja fyr­ir. Ofþenslan raun­ger­ist ekki nema að fólk hafi til­ þess að ein­beittan vilja.

En þetta er nú hin fína lína sem íslenskur almenn­ingur þarf að feta. Hún liggur um eins óstöðugt umhverfi og hugs­ast get­ur. Á meðan stjórn­mála­menn lög­binda óstöð­ug­leik­ann, niður í sér­tækar efna­hags­leg­ar að­gerðir og pen­inga­stefn­una, þá geta þeir hvorki ætl­ast til þess að stöð­ug­leik­i verði útkoma úr verkum þeirra, né reynt að halda því fram að per­sónu­legt mik­il­vægi stjórn­mála­manna sé mik­il­væg­ara kerf­inu sjálfu.