Í fyrri pistli gerð ég grein fyrir sýn minni um þær miklu sam­fé­lags­breyt­ingar sem munu eiga sér stað á næstu 15-30 árum í heim­in­um. Í stuttu máli fjall­aði greinin um hvernig áður óséður hraði í tækni­þróun mun hafa áhrif á störf. Ákveðin störf munu hverfa en önnur koma í stað­inn.

Ég velti því fyrir mér hvernig heim­ur­inn, Ísland þar með talið, er und­ir­búið fyrir þessar breyt­ing­ar. Sann­ar­lega mun þró­unin taka mið af þeirri þekk­ingu sem er aðgengi­leg hverju sinni. Tæknin er hins vegar þess eðlis að fáir ein­stak­lingar og fyr­ir­tæki geta haft stór­kost­leg áhrif fyrir til­stilli tækn­innar og inter­nets­ins sem dreifi­leið­ar. Spurn­ingin er því: Hvernig getur Ísland sem þjóð verið virkur þátt­tak­andi í þessum breyt­ing­um?

Þekk­ing­ar­sköpun fer fram í skóla­kerf­inu og fyr­ir­tækj­um. Í stórum dráttum er skóla­kerfið und­an­fari hennar í fyr­ir­tækj­um. Þekk­ing­ar­myndun á Íslandi er hins vegar í ákveð­inni hættu, sér­stak­lega ef við horfum á stóru mynd­ina og berum okkur saman við önnur lönd.

Ísland er með lægra mennt­un­ar­hlut­fall en æski­legt er

Ein­ungis 33% Íslend­inga  á aldr­inum 25-64 ára hafa lokið fram­halds­skóla­prófi og 25% hafa lokið háskóla­prófi (diploma eða BA/BS). Við erum tals­verðir eft­ir­bát­ar OECD landa hvað varðar útskrift úr fram­halds­skóla (40%) en erum rétt yfir með­al­tali hvað háskóla­menntun varðar (24%).  Stóra áhyggju­efnið er klár­lega brott­fall úr fram­halds­skól­um. Eitt rétt skref, að mínu mati, var að stytta námið í 3 ár. Sam­hliða því þarf að sinna fjöl­breyttum þörfum þeirra sem hefja fram­halds­skóla, því eitt­hvað er aug­ljós­lega ekki að virka. Sér­stakar áhyggjur hef ég af körlum, bæði á fram­halds­skóla- og háskóla­stigi, en hlut­fall þeirra er tals­vert hærra en kvenna sem lýkur ekki námi, brott­fall íslenskra karla er rúm­lega30%* í fram­halds­skóla– og 59% í háskóla­námi. Þjóð­fé­lags­legum áhrifum mik­ils brott­falls nem­enda þarf vart að lýsa. Ein skýrsla segir kostnað sam­fé­lags­ins við einn brott­fall­inn nem­enda úr fram­halds­skóla nema 14 millj­ón­um.

Ein­ungis 54% Íslend­inga sem hefja háskóla­nám ljúka því. Við erum rétt fyrir ofan með­al­tal OECD landa. Er það ásætt­an­legt?

*Erfitt er að nálg­ast nýlegar brott­falls­töl­ur, en fyrir um 14 árum var hlut­fallið rúm­lega 30%. Ég geri hér ráð fyrir að hlut­fallið hafi staðið í stað.

Fram­lög til mennta­mála hafa stór­lega dreg­ist saman

Ísland leggur auk­in­heldur lægra fjár­magn hlut­falls­lega í háskóla­menntun heldur en þær þjóðir sem við viljum bera okkur saman við. Sýnu verra er að það fjár­magn hefur farið minnk­andi. Ekk­ert OECD land að Ung­verja­landi und­an­skildu hefur minnkað hlut­falls­lega fjár­fest­ingu í háskóla­námi jafn mikið og Ísland.

Ég bjó í Sví­þjóð í fimm ár. Mér þótti undra­vert að upp­lifa þar for­gangs­röðun stjórn­valda til náms. Þar var hugsað 15-20 ár (4-5 kjör­tíma­bil) fram í tím­ann. Mennta­kerfið þar er rétt tæp­lega 100% fjár­magnað af rík­inu og skóla­gjöld lítil sem eng­in. Þó eru gerðar miklar kröfur til þeirra nem­enda sem kom­ast inn í háskóla og er þar miðað við ein­kunnir úr sam­ræmdum prófum úr mennta­skóla. Bestu / vin­sæl­ustu háskól­arnir velja nem­endur með hæstu ein­kunn­irnar og ekki allir kom­ast inn þangað sem þeir kjósa helst. Ein­ungis um 70% þeirra sem sækja um háskóla­nám kom­ast í námið (bls. 29 í skýrslu UHR). 

Nem­endur flytja gjarnan lands­horna á milli til að kom­ast í það nám sem þau kjósa helst. Það sem mér fannst þó ein­stakt var hvernig ríkið for­gangs­raðar (og þar með aðgangs­stýrir að hluta) námi og náms­að­gengi. Sjái ríkið fram á skort af sál­fræð­ingum eftir 15 ár, er fleirum hleypt í það nám. Ef offram­boð er af verk­fræð­ingum er skrúfað meira fyrir aðgang­inn. Með öðrum orð­um, ekki hver sem er getur gert hvað sem er þegar kemur að náms­vali. Nið­ur­staðan er mikil sam­keppni milli háskóla um bestu nem­end­urna og jafn­vægi í aðgangi atvinnu­lífs­ins og hins opin­bera að færu starfs­fólki á hverjum tíma. Ég er hlynntur sem mestu frjáls­ræði fyrir þegna hvers lands. Ég kann líka að meta stefnu­mörkun hins opin­bera í fram­kvæmd sem virk­ar. Ef hið opin­bera væri fram­sýnna, líkt og ég upp­lifði í Sví­þjóð, hefði Ísland tæki­færi á að vera a.m.k. á öld­unni (ekki einu sinni á undan henni) en ekki siglandi í kjöl­far­inu þegar kemur að fram­leiða hæft starfs­fólk til fram­tíð­ar, þ.e. að und­ir­búa sam­fé­lagið fyrir kom­andi breyt­ing­ar. Að vera á undan kúrf­unni, en ekki bregð­ast við ef / og þegar til­tekna hæfi­leika skortir í atvinnu­líf­inu.

Tvennt þarf: Meiri fjár­mögnun og stefnu­mótun sem virkar í fram­kvæmd

Til efl­ingar þarf tvennt. Ann­ars vegar kröft­ugri fjár­mögnun hins opin­bera, en þar hafa stjórn­völd því miður staðið sig illa sl. ár eins og ofan­greind mynd frá OECD ber með sér. Aðstæður hafa verið óvenju­legar í íslensku efna­hags­kerfi, það þekkja all­ir. Stjórn­völd þurfa jú að for­gangs­raða, því ekki er hægt að gera allt. Hér þarf ein­fald­lega að huga að því að miklar sam­fé­lags­breyt­ingar munu eiga sér stað á næstu 20 árum fyrir til­stilli tækni­fram­þró­un­ar. Til að Ísland verði enn sam­keppn­is­hæf­ara í alþjóð­legu sam­hengi þarf mark­vissa stefnu­mörkun og hrinda henni í fram­kvæmd af hálfu hins opin­bera. Það er hitt atriðið sem stjórn­völd þurfa að hysja upp um sig bux­urnar með.

Átta stjórn­völd sig á þeim sam­fé­lags­breyt­ingum sem framundan eru? Ef svo, hvernig kjósa þau að styrkja og efla þá þekk­ingu sem fram­tíð­ar­starfs­fólk þarf yfir að búa? Viljum við byggja hag­kerfið upp af útflutn­ingi orku í formi málma og þjón­ustu­störfum fyr­ir? Báðir geirar eru „low marg­in“ geir­ar, þ.e. verð­mætin sem sitja eftir þegar búið er að greiða allan kostn­að, eru tak­mörk­uð. Sjáv­ar­út­veg­ur­inn er eins og hann er, auð­lindin er tak­mörk­uð, fram­legðin mik­il, en situr ekki eftir hjá lands­mönn­um, nema að tak­mörk­uðu leyti. Allir þrír geirar eiga það líka sam­eig­in­legt að vera ekki mjög skal­an­leg­ir. Með því á ég við að til að auka tekjur þarf að kosta tals­verðu til. Kostn­aður eykst bara aðeins minna sem nemur tekj­un­um. Alþjóða­geir­inn er að jafn­aði öðrum kostum búinn. Fyr­ir­tæki eru all­flest afar skal­an­leg, þar sem kostn­aður við fram­leiddan hug­búnað er nán­ast sá sami hvort heldur selt er eitt ein­tak eða tíu þús­und. Ég er auð­vitað með­vit­aður um að þessi fram­setn­ing er ein­föld, en ég set þetta svona fram til að sýna mögu­leik­ana sem alþjóða­geir­inn hefur fyrir íslensk fyr­ir­tæki.

• Hvernig sjá stjórn­völd fyrir sér að mennta Íslend­inga á næstu ára­tugum með þarfir alþjóða­sam­fé­lags­ins að leið­ar­ljósi?
• Hvernig vilja stjórn­völd bjóða erlenda sér­fræð­inga vel­komna að starfa hér og búa til og skilja eftir þekk­ingu á til­teknum svið­um?
• Telja stjórn­völd sig yfir höfuð geta haft áhrif á hvert Ísland stefnir í fram­lagi þekk­ingar og auk­inna við­skipta í alþjóða­sam­fé­lag­inu?
• Eða horfa stjórn­völd svo á að Ísland sé á góðri leið og lítið þurfi að bæta?

Eitt er allt­ént ljóst. Fram­lag hins opin­bera til háskóla­sam­fé­lags­ins þarf að auka. Án mennt­aðrar þjóðar sem stendur sig vel í alþjóð­legri sam­keppni, mennta­lega frá vís­inda­legu sjón­ar­horni, sam­keppn­is­lega séð út frá vinnu­afli og kröft­ugum fyr­ir­tækjum og þjóð­fé­lags­lega út frá lífs­gæð­um, verður erfitt að byggja upp sam­fé­lag sem heldur áfram að vaxa í gæðum í alþjóð­legum sam­an­burði. Allar þjóðir heims­ins glíma við þessar áskor­an­ir. Það er þó mitt mat að til lengri tíma höfum við margt til að geta staðið okkur hlut­falls­lega betur til lengri tíma en þær þjóðir sem við viljum bera okkur saman við. Fjár­magn, stefnu­mörkum og geta til inn­leið­ingar er það sem þarf.

Menntuð sam­fé­lög standa sig best í flestu sam­hengi, hvort heldur það eru efna­hags­legir eða félags­legir mæli­kvarðar sem nýttir eru til sam­an­burð­ar. Ísland er vant því að (og vill gjarn­an) sjá nafn sitt ofar­lega á lista um það sem skiptir það máli. Þess vegna er til­tölu­lega lágt mennt­un­ar­hlut­fall og hátt brott­fall úr námi Íslend­inga á fram­halds­skóla- og háskóla­stigi mikið áhyggju­efni.

Það er kom­inn tími á að stjórn­völd for­gangsraði til fram­tíð­ar. Af ein­skærum ásetn­ingi. Mér finnst nei­kvæði sam­an­burð­ur­inn við OECD slá­andi. Mér finnst líka for­gangs­röðun á borð við Sví­þjóðar afskap­lega áhuga­verð og til fyr­ir­mynd­ar. Sam­keppn­is­hæft, opin­bert (há)­skóla­kerfi með lang­tíma­sýn á þarfir atvinnu­lífs og þjóð­ar.

Ég óska þess að við sem þjóð berum gæfu til þess að kjósa yfir okkur ein­stak­linga og stjórn­mála­flokka sem raun­veru­lega skilja í hverju hags­munir þjóð­ar­innar til lengri tíma snú­ast um.

Í næsta pistli mun ég svo beina sjónum mínum að alþjóða­geir­an­um.



Höf­undur er for­svars­maður nýsköp­unar hjá Arion banka. Greinin birt­ist einnig á vef­svæði hans.