Ég hef nýverið skrifað tvo pist­la, annan um þær sam­fé­lags­breyt­ingar sem sam­fé­lög heims­ins standa frammi fyrir sökum örra tækni­breyt­ing­ar og hinn um stöð­u ­mennt­unar á Íslandi sem er, miðað við tölur frá 2013, undir með­al­lagi OECD land­anna, bæði út frá mennt­un­ar­stigi og fjár­magni sem veitt er í mennt­un.

Ég ætla nú að beina sjónum mínum að þeim geira sem ég tel Ís­lend­inga eiga mesta inni­stæðu í þegar kemur að verð­mæta­sköpun fyrir blóm­legra ­mann­lífi og raun­veru­legum hag­vexti. En byrjum á skoða fyr­ir­bærið alþjóða­geiri.

Alþjóða­geir­inn er opinn

Undir alþjóða­geir­ann fellur öll sú starf­semi sem er ekki bundin við heima­mark­að, sam­keppn­is­vernd eða tak­mark­aðar nátt­úru­auð­lindir

1. Mark­aður er alþjóð­legur
2. Starf­semin er ekki varin sam­keppni
3. starf­semin byggir ekki á tak­mörk­uðum nátt­úru­auð­lindum

Með öðrum orð­um, alþjóða­geir­inn snýr að opnum við­skipt­u­m út­lend­inga við Ísland í almennri sam­keppni á heims­mark­aði.

Verð­mæta­sköpun knýr hag­vöxt, almenna vel­ferð og vel­sæld

Vilji sam­fé­lag búa við almenna vel­ferð og vel­sæld þarf aukna verð­mæta­sköp­un.  Þetta er und­ir­staða hag­vaxtar (ít­ar­legar hag­fræði­út­skýr­ingar á hag­vexti og hvernig hann getur orð­ið til öðru­vísi er hægt að kynna sér ann­ars stað­ar). Um þetta eru flestir sam­mála. Ef sam­fé­lag vill við­halda jákvæðum hag­vexti þarf að búa til það virði með ein­um eða öðrum hætti.

Í grófum dráttum má skipta hag­kerfi Íslands í þrjá flokka:

Stærð þeirra og eðli er mis­mun­andi eins og neð­an­greind ­mynd sýn­ir.

Fyrir til­stuðlan Við­skipta­ráðs Íslands hafa nokkrar grein­ing­ar verið gerðar á þessu umhverfi:

• Skýrsla alþjóð­lega ráð­gjafa­fyr­ir­tæk­is­ins McK­insey: Chart­ing a Growth Path for Iceland (2012)
• Upp­lýs­inga­rit Við­skipta­ráðs um alþjóða­geir­ann (2014)
• Kynn­ing VÍ: Alþjóða­geir­inn á Íslandi – How Innovation and Talent Attract Capi­tal (2015)
• Leiðin að auk­inni hag­sæld (2015). Eft­ir­fylgni Við­skipta­ráðs um McK­insey skýrsl­una frá 2012

Ekki er annað hægt en að mæla með lestri á þessu efni.

Okkar stærstu útflutn­ings­greinar í dag, ferða­þjón­usta, orku­tengd fram­leiðsla og sjáv­ar­út­vegur byggja allar á auð­lind­um. Af þessum þrem­ur er ferða­þjón­ustan skal­an­leg­ust og á að öllum lík­indum enn með mestu vaxta­mögu­leik­ana. ­Með skal­an­leika á ég við að geir­inn á tæki­færi á að auka tekjur sínar hraðar en ­kostn­að, þ.e. auka fram­legð. Auð­lindir eru ekki óþrjót­andi og vaxta­mögu­leik­arn­ir þannig tak­mark­að­ir. Þetta þýðir að til að standa undir vexti hag­kerf­is­ins þarf að ­búa til nýjar útflutn­ings­tekj­ur. Í alþjóða­geir­anum blasir tæki­færið við okk­ur. Hann ­byggir á hug­viti og er þannig ekki tak­mark­aður á sömu for­sendum og vörur eða þjón­usta ­sem byggja á auð­lind­um. Áskor­an­irnar eru þó nægi­legar við að byggja upp og þró­a ­sterk fyr­ir­tæki sem eiga erindi á alþjóða­mark­að.

Ef við setjum þetta í tölu­legt sam­hengi og gefum okk­ur ­for­sendur um 3-4% hag­vöxt á næstu árum, þarf að auka útflutn­ings­tekjur um 1.000 millj­arða króna. Auð­linda­tengdu geir­arnir þrír munu halda áfram að vaxa en ekki nægi­lega mikið til að standa undir þeim tekj­um. Auð­vitað er þetta leikur að töl­u­m, en hug­mynda­fræðin stendur hvað það varðar að nýjar tekjur þarf að mynda til að standa undir hag­vexti.

Við þekkjum flest þau jákvæðu áhrif sem ferða­þjón­ust­an hefur haft á Ísland síð­ast­liðin ár. Að mestu leyti eru þar ytri þættir sem hafa haft áhrif, s.s. umfjöllun erlendra fjöl­miðla, hag­stætt gengi o.s.frv. Það er því á­huga­vert að leika sér með þá hugsun að hægt verði að byggja upp aðra öfl­uga starf­sem­i á Íslandi sem teng­ist alþjóða­geir­anum sem gæti haft veru­leg áhrif á tekju- og þekk­ing­ar­mynd­un og lífs­gæði í land­inu. Að byggja mark­visst upp fimmta útflutn­ings­tekju­póst­inn fyr­ir­ hag­kerfið Ísland.

Í grein­ingu Við­skipta­ráðs (sjá mynd 4) er prýð­is­góð sam­an­tekt á helstu for­send­um ­sam­keppn­is­hæfs alþjóða­geira. Hún er bæði fag­leg, tækni­leg og byggð á góðum gögn­um. Þar er bent á hvernig aðgengi að vinnu­afli, fjár­magni og mörk­uðum auk heil­brigðs ­reglu­verks og skatta skipta máli. Stjórn­völd og fyr­ir­tæki geta mótað þessa þætt­i að frá­taldri land­fræði­legri legu lands­ins. Það sem hins vegar mætti bæta við ­mynd­ina frá Við­skipta­ráði er mann­legi þátt­ur­inn.

Í því sam­hengi á ég við hvað stofn­endur fyr­ir­tækja og frum­kvöðl­ar telja að skipti mestu máli þegar kemur að því að byggja upp rekst­ur. Það kemur ekk­ert endi­lega á óvart að það eru ekki hag­fræði­stærð­irnar eða lágir skattar sem skipta þá mestu máli. Ein rann­sókn, gerð í Banda­ríkj­un­um, sýndi ótví­rætt for­gangs­röðun þeirra:

1. Aðgangur að hæfu starfs­fólki og á svæði þar sem menntað og metn­að­ar­fullt fólk vill vera.
2. Góður aðgangur að sam­göngu­neti (flug­vell­ir, veg­ir, hrað­braut­ir, lest­ir) og nálægð við við­skipta­vini og birgja.
3. Hag­stæð leiga, fjöldi veit­inga­húsa, skól­ar, upp­lifun, góður staður að búa á.

Í hnot­skurn: Góður staður að búa á með aðgengi að næg­u og hæfu starfs­fólki auk góðs aðgengis að við­skipta­vinum og birgj­um.

Ég hef því kosið því að upp­færa mynd­ina góðu frá Við­skipta­ráð­i og bætti við einum dálki, Góð lífs­skil­yrði. Ég hef að auki stillt upp styrk­leik­um (grænn lit­ur) og veik­leikum (rauður lit­ur) Íslands eins og þeir horfa við mér.

Að neðan má sjá lista sem ég tel end­ur­spegla styrk­leika og veik­leika Íslands þegar kemur að því að byggja upp sterkan alþjóða­geira. Í heild­ina er hægt að segja að góðar for­sendur séu fyrir því að á Íslandi verði hægt að byggja upp sterk­ari og fjöl­breytt­ari alþjóða­geira miðað við ofan­greint þó svo að ákveðnar hindr­anir séu í veg­in­um.

Kostn­að­ur vinnu­afls               

Enn sem komið er virð­ist Ísland vera sæmi­lega sam­keppn­is­hæft um laun. Stór­felld aukn­ing ferða­þjón­ustu hefur dregið til sín vinnu­afl og samn­ingar á vinnu­mark­aði hafa hins vegar hækkað laun nær nágranna­löndum okkar og við erum nú fyrir ofan með­al­tal. Styrk­ing ISK gagn­vart öðrum gjald­miðlum vegur jafn­framt á móti þessum styrk­leika

Heim­ild­ir: OECD 2015 – Heild­ar­tekjur í kaup­mátt­ar-­leið­réttum USD eftir löndum

Gæði vinnu­afls

Ísland er með lágt hlut­fall af tækni- og verk­fræði­mennt­uðu fólki í alþjóð­legu sam­hengi. Í rann­sókn­ar­starfi háskól­anna skorar Ísland lágt skv. Scimagoog Nat­ure Index að frá­skild­um heil­brigð­is- og jarð­vís­indum. Lítil sér­þekk­ing í alþjóð­legu sölu- og mark­aðs­starfi.

Heim­ild­ir: OECD, Scimago Journal, Nat­ure Index, Seed Iceland.

Mennta- og rann­sókn­ar­starf mætir þörfum fólks og atvinnu­lífs

Í alþjóð­legum sam­an­burði stöndum við ekki vel, þó svo að nýverið hafa aukn­ing orðið í sam­keppn­is­sjóði Rannís, s.s. Tækni­þró­un­ar­sjóði. Fáeinka­leyfi m.v. sam­an­burð­ar­þjóð­ir.

Heim­ild­ir: Hlut­fall GDP í R&D. Hlut­fall grunn­rann­sókna af rann­sóknum á háskóla­stigi.

Aðgengi að erlendu vinnu­afli (sér­fræð­ing­ar) er gott

Hér stöndum við ekki vel. Meiri­hluti þeirra sem flytur hingað erlendis frá sinn­ir lág- og mið­launa­störfum. For­senda upp­bygg­ingar alþjóða­geirans þarf að byggja fremur á fólki með sér­þekk­ingu og þ.a.l. hærri laun­uðum störf­um. Góð lífs­skil­yrði og vinna við hæfi eru hér for­senda. Nýlegar breyt­ingar um skatta­af­slátt erlendra sér­fræð­inga hjálpa þó til.

Heim­ild­ir: B.S. rit­gerð í hag­fræði, Sindri Hrafn Heim­is­son

Aðgengi að fjár­magni

Láns­fjár­magn: Hér er nægt fjár­magn til að lána, þó í ISK og þau kjör sem bjóð­ast eru ekki alþjóð­lega sam­keppn­is­hæf.

Hluta­fé: Aðgengi er ekki gott þó svo það hafi batnað með til­komu þriggja nýrra fram­taks­fjár­fest­inga­sjóða árið 2015. Tak­markað fjár­magn er í boði fyrir frum­kvöðla­fyr­ir­tæki og fjár­festum fylgja alla jafna hvorki sér­hæfð rekstr­ar­þekk­ing né sterk alþjóð­leg tengsl.

Heim­ild­ir: Ef við gefum okkur 3,0% álag banka ofan á stýri­vexti í helstu OECD lönd­um, má sjá almennan fjár­magns­kostnað fyr­ir­tækja

Reglu­verk og skattar

Ísland er prýði­lega sam­keppn­is­hæft hér, s.s. skattaí­viln­anir vegna þró­un­ar­starfs og launa erlendra sér­fræð­inga, hvati til fjár­fest­inga í óskráðum fyr­ir­tækj­um, breyt­ing á skatt­lagn­ingu kaup­rétta, lágur tekju- og fjár­magnstekju­skattur á fyr­ir­tæki og ein­föld­un árs­reikn­inga­skila fyrir lítil fyr­ir­tæki. Margt gott hefur átt sér stað á sl. árum. Við­skipta­ráð hefur þó bent á hvað mætti mögu­lega betur fara. Reglu­verk byggir á EES og er þannig sam­bæri­legt við nágranna­lönd. Raf­ræn stjórn­sýsla og ein­fald­leiki í við­skiptum er fram­úr­skar­andi á alþjóð­legan mæli­kvarða, t.d. raf­ræn skil­ríki.

Heim­ild­ir: Alþing­i. Til­tölu­lega lág skatt­byrði ein­stak­linga. Lág­ur tekju­skattur fyr­ir­tækja. Hilmar Veigar Pét­urs­son, for­stjóri CCP um breyt­ingar á reglu­verki

Aðgengi að mörk­uðum

Land­fræði­leg lega verður alltaf hindrun þó svo að milli­ríkja- og tolla­samn­ingar standi fyr­ir­tækjum ekki fyrir þrif­um.

Góð lífs­skil­yrði

Ísland stendur vel að flestu leyti á alla alþjóð­lega mæli­kvarða um lífs­gæði. Aðgengi að leigu­hús­næði er þó ábóta­vant eins og sakir standa. Aðgangur fólks að menntun og heil­brigð­is­þjón­ustu er fram­úr­skar­andi á alþjóð­legan mæli­kvarða. Útlend­ingar lýsa Íslend­ingum sem vina­legum en þó lok­uðum en að ein­falt sé að eiga sam­skipti við þá. All­flestir Íslend­ingar geta tjáð sig á öðru tungu­máli en íslensku.

Heim­ild­ir: Mesti launa­jöfn­uður í OECD. Hæsta atvinnu­þátt­taka kvenna. Eitt lægsta atvinnu­leysi í OECD. Mest atvinnu- eða náms­þátt­taka ungs fólks. Erum með ham­ingju­söm­ustu þjóðum og hefur einna mestu lífs­fyll­ingu. Búum við bestu mögu­legu nátt­úru­gæði.

Við­horf

Stjórn­völd – Mörg góð skref hafa verið stigin á síð­ustu árum til stuðn­ings alþjóða­geir­an­um. Vel­vilji er til staðar en skrefin hafa verið tekin í þá átt  að koma okkur á sam­bæri­legan stað og nágranna­löndin (e. react­i­ve) fremur en að reyna að tryggja að við séum í fremstu röð (e. proact­i­ve) og enn síður að skapa til­tekna sér­stöðu. Stöð­ug­leiki í formi færri og færri grund­vall­ar­breyt­inga á t.d. skatt­kerfi eða ytri aðstæð­um, skapar vissu fjár­festa og alþjóða­sam­fé­lags­ins.

Sam­fé­lagið – Íslend­ingar eru skap­andi  og vilja gjarnan vinna hjá sjálfum sér ef kostur er á. Fjöldi lít­illa og með­al­stórra fyr­ir­tækja sýnir það.