Í fyrri hluta umfjöll­unar minnar um alþjóða­geir­ann lýsti ég fyr­ir­bær­inu og setti fram mínar skoð­anir á því hverjir veik­leikar og styrk­leikar Íslands eru þegar kemur að stöðu og upp­bygg­ing­u hans. Und­an­fari umfjöll­unar um alþjóða­geir­ann eru skrif mín um þau atriði sem ég tel lík­leg­ust til þess að hafa áhrif á störf í fram­tíð­inni og  þær sam­fé­lags­breyt­ingar sem framundan eru. Þessi fjögur atriði eru: 1)  Inter­net of Things, 2) Sjálf­keyr­andi bílar, 3) ­Vél­menni og 4) Gervi­greind og gagna­grein­ing. Í stuttu máli munu tækni­fram­farir ger­a það að verkum að mörg störf sem við þekkjum í dag munu tap­ast á meðan önnur ný verða til. Hversu vel eru sam­fé­lög búin undir slíka breyt­ingu?

Annar und­an­fari umfjöll­unar um alþjóða­geir­ann er líka hversu litla for­gangs­röðun mennta­kerfið hef­ur ­fengið frá stjórn­völdum og hversu illa við sem þjóð erum mögu­lega búin undir þess­ar ­sam­fé­lags­breyt­ing­ar. Mennta­stig þjóð­ar­innar og fjár­fest­ing í menntun er að minnsta ­kosti undir með­al­lagi í OECD lönd­un­um.

Ég hef einna mestan áhuga á að við nýtum mark­visst öll tæki­færi til þess að ýta undir mennt­un, fjár­fest­ingu í innvið­um, sam­keppn­is­hæfu ­reglu­verki  og blóm­legra mann­lífi sem öll ­styðja við alþjóða­geir­ann.

Breytt heims­mynd kallar á nýja nálgun

Það er áhuga­vert að leika sér með þá hug­mynd að Ísland hefði á að skipa fleiri fram­sýnum stjórn­mála- og emb­ætt­is­mönnum sem þyrðu að taka ákvarð­anir sem stydd­u við þekk­ing­ar­upp­bygg­ingu á sviði þeirrar tækni­þró­unar sem við stöndum frammi fyr­ir.

Sam­fé­lags­breyt­ingar fyrir til­stilli tækni­þró­unar og breyt­ing­ar í alþjóð­lega fyr­ir­tækja­heim­inum sem orðið hafa síð­ast­liðna ára­tugi munu halda áfram. Mér finnst ofan­greind mynd segja mikið um það hvert stefn­ir. Myndin lýsir verð­mætust­u ­fyr­ir­tækjum heims sem skráð eru í kaup­höllum heims­ins. Í dag eru þetta allt þekk­ing­ar­fyr­ir­tæki, ­sem byggja starf­semi sína á öfl­ugu hug­verki. Á meðan fram­leiðslu­fyr­ir­tæki og bankar hafa prýtt efstu sæti þessa lista sl. ára­tugi (50 ár eða svo) er að verða nokk­ur breyt­ing í eðli þess­ara fyr­ir­tækja. Öll fimm fyr­ir­tækin starfa í alþjóða­geir­an­um.

Ísland er gott í flestu í alþjóð­legu sam­hengi nema stað­setn­ingu

Ísland er sann­ar­lega góður og öruggur staður að búa á, en aðgengi að nægu, hæfu starfs­fólki og nálægð við við­skipta­vini er trauðla okk­ar ­styrk­leiki í dag. Við sem þjóð þurfum því aðra þætti til að vega á móti þessum punkt­u­m. Við getum unnið mark­visst í mannauðnum með virkri stefnu­mótun mennta­kerfis og skatta­leg­um hvöt­um, stað­setn­ing­unni síð­ur.

Íslenska heil­brigð­is­kerfið og stjórn­sýsla er mjög góð í al­þjóð­legum sam­an­burði. Þeir sem hafa búið utan Íslands eru fljótir að átta sig á því. Raf­ræn skil­ríki og stjórn­sýsla er stjarn­fræði­lega góð þjón­usta sem skipt­ir ­máli þegar t.d. útlend­ingar koma sér fyr­ir, aðgangur að heil­brigð­is­þjón­ustu kostar ­lítið sem ekk­ert, menntun sömu­leið­is. Við erum vina­leg þjóð og góðir gest­gjaf­ar. Það er stutt í allt og við tengj­umst flest ein­hvern veg­inn sem tryggir stuttar boð­leið­ir.  Sjá nánar for­sendur mínar fyrir þessum sjón­ar­mið­um.

Nýverið keyrði mig sýr­lenskur leigu­bíl­stjóri (há­skóla­kenn­ari í fyrrum heima­landi sínu) í New York. Við áttum afar gef­andi spjall. Við rædd­um um land og þjóð okkar beggja. Svo kom spurn­ing­in: „Hverjir eru óvinir Íslands­?“ Það kom fát á mig sem hann sá. „Eigið þið enga óvini? Ég þekki ekk­ert ann­að. Mik­ið eruð þið hepp­in“. Friður og öryggi borg­ara er nefni­lega ekki jafn sjálf­sagður hlut­ur og við gefum okkur hér á landi. Og fyrir alla jarð­ar­búa er það eft­ir­sókn­ar­vert.

Ofan­greindur sam­an­burður má ekki gleym­ast. Með því er ég ekki að segja að við getum ekki bætt okk­ur, ég bendi bara á stóru mynd­ina. Það er alltaf hægt að gera betur og við eigum að bæta í ef eitt­hvað er til að við­halda ­stöðu okkar í alþjóða­sam­fé­lag­inu. En Ísland er gott sam­fé­lag á flesta alþjóð­lega ­mæli­kvarða. Við erum bara á erf­iðum stað á jarð­kringl­unni land­fræði­lega séð.

Verum mikið fyrir ein­hverja en ekki lítið fyrir alla

Ísland á ekki að reyna að keppa við þjóðir heims­ins á for­send­um þeirra. Við eigum að keppa á okkar eigin for­send­um. Við höfum í raun margar for­send­ur til að stand­ast þá sam­keppni. Nokk­urs konar „reynum ekki að vera öllum allt, held­ur eitt­hvað fyrir ein­hverja“. Til þess þarf hins vegar hug­rekki, bæði af hálfu hins op­in­bera og fyr­ir­tækja.

Van­nýtt íslenskt tæki­færi?

Í fyrri hluta greinar minnar um alþjóða­geir­ann var því lýst að til að standa undir hag­vexti og hag­sæld er nauð­syn­legt að búa til nýjar ­út­flutn­ings­tekj­ur. Miðað við hag­vöxt upp á 3-4% á ári þarf að eiga sér ný verð­mæta­sköp­un og útflutn­ings­tekjur upp á 1.000 millj­arða króna á næstu 15-20 árum. Hvað gæti það ver­ið? Hvernig fyllum við upp í það gat?

Á þessu geta verið margar ólíkar skoð­anir og ég hvet til­ ­meiri umræðu um þessi mál. Fólk og fyr­ir­tæki munu finna sinn far­veg í hverjum aðstæð­u­m. Ég sé hins vegar mögu­leg tæki­færi fyrir Ísland, sum aug­ljós og önnur ekki.

Reglu­verk og Reglu­verk­s­tækni (e. Reg­ul­ation og Reg­Tech)

Reglu­verk segir til um hvernig fyr­ir­tæki og ein­stak­lingar geta hagað sér í sam­fé­lag­inu. Frelsi til athafna er lyk­il­at­riði en með því þarf að hafa skyn­sam­leg­t ­eft­ir­lit. Sem lítið land á Ísland góð tæki­færi til þess að vera með ein­falt og skil­virkt ­reglu­verk semstendur ekki bara jafn­fætis nágranna­lönd­un­um, heldur er sam­keppn­is­hæf­ara í þeim skiln­ingi að innan eins eða fleiri geira á að vera auð­velt að stunda alþjóða­við­skipt­i og þar sem hvat­ar eru til að búa til verð­mæti.

Í Bret­landi hefur rík­is­stjórnin og Central Bank of England t.d. lagt mikla áherslu á að Bret­land missi ekki stöðu sína sem fjár­mála­mið­stöð ­Evr­ópu. Þannig leggur rík­is­stjórnin mikla áherslu á þróun í Reg­Tech fyrir fjár­mála­geirann ­með það að mark­miði að fjár­mála­stofn­anir kjósi Bret­land sem mið­stöð fyrir starf­sem­i sína. Ísland gæti fundið sína syllu og mótað og inn­leitt tækni sem styður við slíkt ­reglu­verk og gert þá bæði reglu­verkið og tækn­ina að útflutn­ings­vöru til ann­arra landa. Heil­brigð­is­kerfið (ra­f­rænar sjúkra­skrár í mið­lægu kerfi) og nátt­úru­vernd eru mögu­leg dæmi.

Stjórn­valds­tækn­i (e. GovTech /eGov)

Ég nefndi hér að ofan að íslensk stjórn­sýsla býður fram­úr­skar­andi þjón­ust­u á alþjóða­mæli­kvarða. Raf­ræn skil­ríki auka svo enn á skil­virkn­ina þar sem fyr­ir­tæki og stofn­anir nýta sér þau til að þjón­usta við­skipta­vini sína. Horfum á hvernig skatt­skil hafa þró­ast á Íslandi. Hvernig skólar nýta raf­ræna þjón­ustu við að upp­lýsa for­eldra ognem­endur um skóla­starf­ið.Hvernig inn­kaup rík­is­ins eru skipu­lögð.

Við búum yfir víð­tækri þekk­ingu og áttum okkur ekki endi­lega á styrk­leik­unum í alþjóð­legu sam­hengi. Íslensk stjórn­völd í góðri sam­vinnu við tækni­fyr­ir­tæki eiga raun­veru­lega mögu­leika á því að gera GovTech að útflutn­ings­vöru á alþjóða­vís­u. Bretar tóku afar stefnu­mið­aða ákvörðun um að bæta aðgengi þegn­anna að raf­rænni stjórn­sýslu ­með allt annarri nálgun en áður hafði þekkst innan stjórn­sýsl­unn­ar. 

Áfram­hald­and­i ­upp­bygg­ing í leikja- og sýnd­ar­veru­leika­geir­anum

Um þetta þarf ekki mörg orð. Góð þekk­ing á báðum geirum er til staðar og umhverfi þess­ara fyr­ir­tækja prýði­legt. Það er rök­rétt fram­hald að Ísland við­haldi stöðu sinni sem góð upp­spretta leikja- og sýnd­ar­veru­leika­fyr­ir­tækja á heims­vísu. Aðgangur að hæfu starfs­fólki er þó Akki­les­ar­hæll geirans. (Nán­ar: Vef­síða Íslenska leikja­iðn­að­ar­ins).

Raf­bíl­ar og tengd tækni

Er til betra land en Ísland til að vera mið­stöð raf­væð­ing­ar bíla­flota í heilu landi? Við erum með 100% end­ur­nýj­an­lega raf­orku, eitt af áreið­an­leg­ust­u orku­af­hend­ing­ar­kerfum á heims­vísu, víð­tækt dreif­ing­ar­kerfi og kalt lofts­lag. Sam­an­lag­t ­gerir þetta Ísland að nán­ast full­komnu próf­un­ar­um­hverfi fyrir raf­bíla­fram­leiðslu­fyr­ir­tæki heims­ins. Í dag er unnið að betri innviðum fyrir hleðslu raf­bíla á Íslandi.

Mögu­leikar lands­ins í að þjón­usta þessa mik­il­vægu atvinnu­grein eru það aug­ljósir að það kemur mér á óvart að stjórn­völd og fyr­ir­tæki hafi ekki lagt meira á sig til að gera landið að mið­stöð raf­bíla­væð­ing­ar. Umtals­verð þekk­ing ­myndi verða til á land­inu, innan orku­geirans en ekki síður í afleiddum grein­um, s.s. hug­bún­aði og vél­bún­aði.  Mögu­leikar á út­flutn­ings­tekjum hér eru all­mikl­ir.

Ofan­greindur listi er alls ekki tæm­andi en tekin eru dæmi um hvar ákveðin tæki­færi liggja sem úti­loka eðli­lega ekki önnur tæki­færi. Sam­hliða þessu munu íslensk fyr­ir­tæki halda áfram að auka sam­keppn­is­hæfni sína í sjáv­ar­út­veg­i, orku­tengdum grein­um, styrkja inn­við­ina og bæta þjón­ustu við ferða­menn.

Skort­ir ­ís­lensk fyr­ir­tæki og stjórn­völd metn­að?

Davíð Helga­son, stofn­andi fyr­ir­tæk­is­ins Unity, sem er leið­andi fyr­ir­tæki á heims­vísu þegar kemur að hug­bún­aði til að þróa tölvu­leiki, sagði nýverið að íslenska frum­kvöðla skorti metnað, að hug­myndir og draumar þeirra væru kannski ekki nóg­u stór­ir. Gildir hið sama kannski um íslensk stjórn­völd? Það þarf gjarnan utan­að­kom­and­i ein­stak­linga til að benda okkur á það sem vel er gert, því öll verðum við samdauna okkar dag­lega umhverfi. Glöggt er gests augað líkt og Banda­ríkja­mað­ur­inn Oli­ver Luckett, sem nýlega flutti hingað til lands, bendir Íslend­ingum á með því að segja að við ­gerum okkur ekki grein fyrir mögu­leik­unum sem landið hef­ur. Ég er sam­mála Oli­ver um hans sjón­ar­mið og vil horfa á þau í enn víð­ara sam­hengi, ekki bara út frá ferða­þjón­ust­unni.

Upp­bygg­ing ­sér­þekk­ingar tekur tíma

Íslend­ingar eiga nokkur dæmi um frá­bær frum­kvöðla­fyr­ir­tæki ­sem hafa náð langt á alþjóð­legum vett­vangi. Þau eiga það sam­eig­in­legt að vera drif­in á­fram af kraft­miklu fólki sem höfðu góðar hug­mynd­ir, vel fram­kvæmdar og á rétt­u­m ­tíma. Við þurfum fleiri slík fyr­ir­tæki sem inn­viðir okkar styðja við að móta og að­stoða. Hilmar Veigar Pét­urs­son, for­stjóri CCP, bendir þó á í nýlegu við­tali, að mörg spenn­andi sprota­fyr­ir­tæki séu á Íslandi í dag en sé horft til síð­ast­lið­inna 20 ára vanti upp á árang­ur­inn.

Af einni ástæðu á Ísland t.d. býsna öfl­ugan leikja- og sýnd­ar­veru­leika­iðn­að. Sú ástæða er stofnun fyr­ir­tæk­is­ins OZ snemma á 10. ára­tugn­um. Stofn­endur og starfs­fólk hafa síðan þá stofnað fjöld­ann allan af fyr­ir­tækj­um, sem mörg hver eru lands­mönn­um kunn. Í OZ varð til þekk­ing sem knúði áfram enn frek­ari þekk­ing­ar­sköpun sem hef­ur hald­ist áfram að þró­ast sl. 25 ár. Í seinni tíð er gjarnan vísað í CCP sem upp­sprett­u nýrra fyr­ir­tækja, en nokkrir stofn­enda og upp­haf­legir starfs­menn CCP voru einmitt ­starf­menn OZ. Á þess­ari mynd má sjá nokkur þess­ara fyr­ir­tækja en myndin er þó ekki tæm­andi.

Stjórn­völd geta ekki (og eiga ekki) að búa til klasa fyr­ir­tækja eða skipu­leggja þá. Klasar verða að vera sjálf­sprottn­ir. Stjórn­völd geta hins veg­ar ­búið þannig um hnút­ana að aðstæður hvetji fólk til þess að stofna fyr­ir­tæki og að um­gjörð fyr­ir­tækja sé að minnsta kosti sam­keppn­is­hæf við nágranna­lönd okk­ar.

Að lokum

Aðal­at­riðið í upp­bygg­ingu alþjóða­geirans er þetta: Ísland er gott land á all­flesta alþjóð­lega mæli­kvarða, sama hvar drepið er ­nið­ur. Við þurfum þó að vera betri í fjár­fest­ingu, skil­virkni og for­gangs­röðun í mennta­kerf­inu. Við þurfum að vera betur sam­keppn­is­hæf um (er­lent) vinnu­afl. Við þurfum líka sam­keppn­is­hæfan gjald­mið­il. En umfram allt þurfum við að búa til umhverf­i á Íslandi sem bætir mann­lífið og menn­ingu og gerir landið eft­ir­sókn­ar­verðan stað til að búa á í alþjóð­legu sam­hengi.