Kæri for­svars­mað­ur,

Þetta bréf verður hvorki sér­lega snið­ugt né skemmti­legt, heldur reyni ég að halda því jafn skýru og bein­sk­eittu eins og ég get. Við erum á tíma­mótum þar sem sam­fé­lag okkar jarð­ar­búa þarf að breyta háttum sínum í grund­vall­ar­at­rið­um. Við þurfum að ákveða hvort við viljum vinna mark­visst að því að jörðin hald­ist íbúð­ar­hæf fyrir mann­eskj­ur, eða vakna upp við þann vonda draum að hér verði á end­anum ólíft.

Vanda­málið

Hnatt­ræn hlýnun er lík­lega stærsta vanda­mál sem mann­kynið stendur frammi fyrir í dag. Með áfram­hald­andi losun gróð­ur­húsa­loft­teg­unda mun hlýnun jarðar aukast, jöklar og norð­ur­heim­skautið bráðna, sjáv­ar­staða hækka með umbylt­ingu á núver­andi búsetu­fyr­ir­komu­lagi mann­kyns, sem hefur í för með sér gíf­ur­legan kostnað og mann­flutn­inga. Ofan á þetta bæt­ist ósjálf­bært og meng­andi fæðu­öfl­un­ar­kerfi sem við byggjum neyslu nútíma­sam­fé­laga á. Minnk­andi fæðu­ör­yggi og risa­stórar breyt­ingar á búsetu­fyr­ir­komu­lagi fólks sem býr nálægt núver­andi sjáv­ar­máli í sam­bland við frum­stæðar leiðir til að leysa úr átökum í heim­inum er ógn­væn­leg fram­tíð. Þegar þessi mynd er skoðuð er ég viss um að stærra vanda­mál sé ill­fundið og að aðgerð­ar­leysi eða ómark­vissar aðgerðir séu ávísun á hræði­legar afleið­ing­ar.

Hnatt­ræn hlýnun af manna­völdum er að nær öllu leyti orsökuð af losun gróð­ur­húsa­loft­teg­unda. Á Íslandi fer losun gróð­ur­húsa­loft­teg­unda fram á nokkrum megin svið­um; í flug­rekstri, stór­iðju, öðrum sam­göng­um, land­bún­aði og sjáv­ar­út­vegi.

Við erum komin mis­langt í nýsköpun í ofan­nefndum geir­um. Á meðan við vitum hvernig hægt er að fram­leiða umhverf­is­væna orku og raf­magns­drifnir (og bráð­lega sjálf­keyr­andi) bílar eru raun­veru­legur val­kostur fyrir neyt­end­ur, þá vitum við t.a.m. ekki mikið um hvernig við getum skipt út brennslu á jarð­efna­elds­neyti þegar kemur að flug­sam­göng­um. Af þessu leið­ir, að þegar kemur að mögu­legum aðgerðum stjórn­valda til að berj­ast gegn hnatt­rænni hlýnun eru tæki­færin mis­stór og góð, eftir því á hvaða bransa er lit­ið.

Þessi raun­veru­leiki blasir við þegar við lesum frétta­miðla. Ann­ars vegar fréttir um ótrú­legar tækninýj­ungar á sviði sam­gangna og fréttir um ný stór­fyr­ir­tæki á sviði umhverf­is­vænnar orku­fram­leiðslu. Á hinn bóg­inn fréttir um neyð­ar­á­stand vegna þurrka, vatns­skort jafnt í þró­uðum vest­rænum ríkjum sem og þró­un­ar­ríkj­um, met­mæl­ingar á hita­stigi og mettun gróð­ur­húsa­loft­teg­unda í and­rúms­loft­inu.

Þrátt fyrir margar góðar fréttir um þróun sem er að miklu leyti leidd af einka­að­il­um, þá virð­ast vís­inda­menn og alþjóða­sam­fé­lagið vera sam­mála um að til rót­tækra aðgerða þarf að grípa ef við ætlum okkur að eiga séns á að snúa þróun hnatt­rænnar hlýn­unar við. Spár um aukna orku­þörf og kjöt­þörf með auk­inni vel­megun í þró­un­ar­löndum er t.a.m. dæmi um þróun sem núver­andi tækni­fram­farir munu að öllum lík­indum ekki ráða við.

Ábyrgðin á ástand­inu er dreifð, til okkar sem ein­stak­linga sem berum ábrygð á eigin neyslu­mynstri og stjórn­valda sem bera ábyrgð á þeim leik­reglum sem ein­stak­lingar og fyr­ir­tæki leika eft­ir. Eins og það er hlut­verk ein­stak­lings­ins að breyta neyslu­mynstri sínu, þá er hlut­verk stjórn­valda í það minnsta að tryggja jafna sam­keppni, þar sem fyr­ir­tæki sem losa gróð­ur­húsa­loft­teg­undir greiða fyrir þann skaða sem losun þeirra fylgir, því án slíkra reglna er spil­unum ekki dreift jafnt. Ég held því fram að stjórn­völd eigi ekki bara að dreifa spil­unum jafnt, heldur eigi þau að ganga enn lengra, því of stórir hags­munir eru í húfi - líf­væn­legar aðstæður fyrir okkar kyn­slóð og kom­andi kyn­slóðir á jörð­unni.

Valið

Vanda­málið sem þarf að leysa blasir við og engum sem er ekki á launa­skrá olíu­risa dettur í hug að draga stærð eða til­vist vand­ans í efa. Í raun er val stjórn­valda ein­falt, ann­að­hvort treystum við á núver­andi kerfi frels­is, eða breytum ástand­inu með inn­gripi.

Frelsi

Núver­andi fyr­ir­komu­lag byggir á frelsi þar sem við leyfum nokkurn veg­inn öllu að við­gang­ast. Ein­hver skatt­lagn­ing er til staðar á hluti eins og jarð­efna­elds­neyti, en í grunn­inn skiptir ekki máli hvort þú kjósir að rækta naut­gripi til mann­eldis eða stofna fyr­ir­tæki með það að mark­miði að fram­leiða kjöt á vís­inda­stofum með broti af umhverf­is­á­hrifum venju­legs kjöts, skatt­lagn­ingin á bæði fyr­ir­tækin væri svip­uð. Eins skiptir ekki miklu fjár­hags­legu máli fyrir neyt­endur hvort þeir kjósi að kaupa bens­ín­hák eða sams­konar bíl sem knú­inn er raf­magni. Í ein­hverjum til­vikum standa stjórn­völd fyrir eða tala um hvata/skatt­lagn­ingu, en í dag er staðan engu að síður sú að kaup á bens­ín­bílum og neysla nauta­hakks passar inn í heim­il­is­bók­hald flestra, þótt það hafi gríð­ar­stór og slæm áhrif á umhverf­is­bók­hald jarð­ar­inn­ar.

Í grunn­inn treystir þessi hug­mynda­fræði á að mark­að­ur­inn bjóði upp á ýmsa kosti, umhverf­is­væna og óum­hverf­is­væna, og að við sem upp­lýstir neyt­endur kjósum að kaupa okkur raf­magns­bíl í stað bens­ín­bíls, því þeir munu að lokum kosta jafn mikið og hafa sömu grunn­kosti. Þetta er fal­leg hugs­un, en það blasir við að þró­unin er ekki nægi­lega hröð, bransar sem styðj­ast við ódýra og meng­andi orku­gjafa (sbr. brennslu á kol­um) fá að leika lausum hala og til­hneig­ing neyt­enda er að velja það sem er ódýr­ara og aðgengi­legra. Þar að auki er það almennt sam­þykkt að brennsla á kolum og öðrum jarð­efna­elds­neytum við fram­leiðslu sé dæmi um mark­aðs­brest, því eng­inn borgar fyrir notkun á sam­eig­in­legum gæð­um, þ.e. umhverf­inu. Áfram­hald­andi fyr­ir­komu­lag frelsis er dæmt til þess að leiða okkur jarð­ar­búa á enn verri stað en við erum á í dag.

Inn­grip

Leið inn­grips er í grunn­at­riðum þessi: við bönn­um, skatt­leggjum upp í topp, eða skatt­legjum nokkuð þungt óum­hverf­is­væna fram­leiðslu og vörur og styðjum á sama tíma við fram­leiðslu og vörur sem hafa í för með sér minni­háttar losun gróð­ur­húsa­loft­teg­unda. Stigs­mun­ur­inn á aðgerðum ræðst í mínum huga helst af því hvaða sam­bæri­legir kostir eru til staðar fyrir neyt­endur í dag.

Mögu­legar leiðir til inn­grips eru fjöl­marg­ar.

Bann (eða mjög há skatt­lagn­ing) á tækni sem er orðin úrelt þar sem nýjir og umhverf­is­vænir kostir eru nú þegar í boði. Gott dæmi um þetta eru áætl­anir Norð­manna um að standa að skatt­lagn­ingu á jarð­efn­iselds­neytis bíl­um, nið­ur­greiðslu á umhverf­is­vænum bílum og upp­bygg­ingu á hleðslu­stöðvum, með það að mark­miði að engir nýjir bílar sem reiða sig á brennslu jarð­efn­iselds­neytis verði seldir árið 2025. Svip­aðar aðgerðir má sjá á fleiri stöð­um, þ.á.m. á heima­velli bíla­fram­leið­enda (Þýska­land, VW). Sama mark­miði má ná, ann­að­hvort með þeim hætti að móta umhverfið þannig að það verði miklu dýr­ara fyrir neyt­endur að kaupa bensín týpuna af Toyota Yaris sam­an­borið við raf­magns týpuna, eða með því að banna bens­ín/dísel bíla. Hvaða leið sem farin er, þá þykir mér það deg­inum ljós­ara að slíkar aðgerðir eru löngu orðnar óhjá­kvæmi­legar og að auki vantar okkur enga tækni né tól til að breyta alfarið yfir í bif­reiðar sem keyra á umhverf­is­vænu elds­neyti.

Skattur á kolefn­islosun er leið sem hag­fræð­ingar af öllum hliðum eru sam­mála um að sé skyn­söm leið, vegna þess mark­aðs­brests sem á sér stað. Kolefn­is­skattur gæti verið gott inn­legg inn í skattaum­ræður í núver­andi stjórn­an­ar­mynd­un­ar­við­ræð­um, mögu­lega er þverpóli­tísk­ari sátt um slíkan skatt en um aðrar leiðir til skatt­lagn­ing­ar. Kolefn­is­skattur er ný teg­und skatta sem leggst á almenn­ing og fyr­ir­tæki og er þess vegna m.a. hugs­aður sem yfir­færsla á skatt­byrði. Hann hjálpar einnig til við að ýta á bransa sem þurfa að taka breyt­ingum og leggur það í hendur neyt­enda að borga raun­veru­lega fyrir það sem við neyt­um. Sem dæmi þegar ég ákveð að fá mér ost­borg­ara, þá er ég ekki bara að ákveða að slátra einu nauti og borða hluta af því í mat­inn, heldur er ég einnig að ákveða að eyða tæpum 5000 lítrum af vatni í gerð ham­borg­ar­ans og að losa umtals­vert magn af gróð­ur­húsa­loft­teg­undum vegna nauts­ins sjálfs og þess lands sem fer í fram­leiðslu á nær­ingu fyrir naut­ið. Slíkt eiga neyt­endur að greiða raun­veru­legt verð fyr­ir.

Stuðn­ingur við nýja tækni er nauð­syn­legur í sam­hengi við aðrar aðgerðir og má virkja hann með alls kyns leið­um. Nið­ur­greiðsla á umhverf­is­vænum vörum sem nú þegar eru á mark­aði, rann­sókn­ar- og þró­un­ar­styrkir til fyr­ir­tækja og mennta­stofn­ana o.s.frv. Hlut­verk stjórn­valda er að styðja við frum­kvöðla og skapa umhverfi þar sem það er ekki leyfi­legt að bjóða upp á vörur sem eyði­leggja jörð­ina, nema með því að greiða raun­veru­legt verð fyrir (les­ist: borga marg­falt meira fyrir bens­ín­bíla, nauta­lundir o.s.frv.).

Sam­an­tekt

Allar aðgerðir sem bæta upp­lýs­inga­öfl­un, minni notkun plast­poka, nýsköpun í umhverf­is­vænni tækni o.s.frv. eru góðra gjalda verð­ar, en einar og sér gera þær lít­ið. Skjótar og áhrifa­ríkar breyt­ingar krefj­ast hnit­mið­aðra aðgerða sem gjör­breyta rekstr­ar­grund­velli fyr­ir­tækja í stærstu los­un­ar­bröns­unum, hvatn­ingar til neyt­enda til að kjósa með vesk­inu og stuðn­ings við nýsköpun í umhverf­is­vænni tækni.

Við vitum hvað þarf að gera. Það sem stendur oft í vegi fyrir stórum aðgerðum og hrað­ari fram­förum er and­staða sér­hags­muna­hópa og tregða stjórn­kerf­is­ins. Nú þurfum við að finna kjarkinn og hætta öllu hálf­káki.

Ég hvet þig og 62 sam­herja þína á þing­inu til þess að leggja óskir um fylgi sér­hags­muna­hópa í næstu kosn­ingum til hliðar og ein­blína á að leggja sem þyngst lóð á vog­ar­skálar fram­tíðar okkar allra. Ég hvet þig til þess að mynda rík­is­stjórn með stór og hnit­miðuð mark­mið sem þið getið sagst hafa náð eftir fjögur ár. Veljið ykkur fá en áhrifa­rík verk­efni og keyrið þau í gegn. Pælum í því hvað það væri geggjað ef að við á Íslandi gætum sagt árið 2020 að hlut­fall seldra bíla sem eyða jarð­efna­elds­neyti væri undir 5%. Við værum að leggja raun­veru­lega til mál­anna og myndum þjóna sem fyr­ir­mynd fyrir aðrar þjóð­ir.

Fram­tíð okkar er í húfi, við erum komin á síð­ustu mín­útu fram­leng­ingar og bolt­inn er hjá þér!