Útgerð­ar­maður spurði mig nýver­ið: „Af hverju hat­arðu sjáv­ar­út­veg?“ Ástæðan var frétta­flutn­ingur Kjarn­ans af kröfum útgerð­ar­manna um að ríkið leysti kjara­deilur þeirra við sjó­menn. Í kjöl­farið þurfti ég að útskýra að svo væri ekki og að það væri fjar­stæðu­kennd nálgun að álykta sem svo bara vegna þess að fjöl­mið­ill fylgdi ekki línu útgerð­ar­manna í mál­inu.

Raunar finnst mér íslenskur sjáv­ar­út­vegur magn­að­ur. Atvinnu­greinin var lengi vel eina alvöru gjald­eyr­is­skap­andi stoðin undir íslenskum efna­hag og hefur átt gríð­ar­legan þátt í þeim lífs­kjara­fram­förum sem orðið hafa á Íslandi und­an­farna ára­tugi. Í stétt­inni vinnur mjög hæft fólk sem tek­ist hefur að hámarka tekj­urnar sem hægt er að fá fyrir nýt­ingu þjóð­ar­auð­lind­ar­innar án þess að ganga á sjálf­bærni henn­ar. Árang­ur­inn er ein­stakur á heims­vísu.

Á síð­ustu árum, á meðan að íslensk þjóð hefur tek­ist á við erf­iða upp­bygg­ingu eftir efna­hags­hrun, hefur sjáv­ar­út­vegur átt sín bestu ár. Lágt gengi krónu, lágt heims­mark­aðs­verð á olíu og koma mak­ríls inn í íslenska lög­sögu hefur skipt þar miklu máli. Sá gangur hef­ur, að und­an­skildu vexti í ferða­þjón­ustu, verið ein helsta ástæða þess að efna­hags­bat­inn hefur verið jafn hraður og raun ber vitni. Þrátt fyrir þetta þá er greinin ekki yfir gagn­rýni hafin og margt í fram­ferði þeirra sem fara fyrir henni sem er veru­lega ámæl­is­vert.

Þótt sjáv­ar­út­vegs­fyr­ir­tækin virð­ist oft tala einu máli í gegnum Sam­tök fyr­ir­tækja í sjáv­ar­út­vegi (SFS, áður LÍÚ) þá er geir­inn sam­an­settur úr ansi ólíkum öng­um. Sjó­manna­verk­fall eins og það sem nú stendur yfir bitnar ann­ars vegar lang­verst á litlum fyr­ir­tækjum sem byggja afkomu sína á veiðum og vinnslum og hins vegar þeim sem eru í verk­falli, sjó­mönn­unum sjálf­um. Sjóðir þess­ara aðila eru nán­ast tómir nú þeg­ar. Stóru útgerð­irn­ar, sem eiga tugi millj­arða hver í eigin fé, geta hins vegar auð­veld­lega beðið lengur eftir því að fá það sem þær vilja úr kjara­við­ræð­un­um. Þær munu hvort eð er veiða allan þann fisk sem þau hafa kvóta til. Og gætu jafn­vel fundið frek­ari við­skipta­tæki­færi í kaupum á rekstri þeirra sem hafa ekki frekara úthald.

Vilja „leið­rétt­ingu“ fyrir sjó­menn

Nú liggur fyrir að útgerð­ar­menn vilja að ríkið leysi kjara­deilu þeirra við sjó­menn. Þar kemur tvennt til greina: ann­ars vegar laga­setn­ing á verk­fall þeirra eða hins vegar að ríkið veiti sjó­mönnum skatt­afslátt af hluta launa sinna, og taki þar með þátt í því að greiða laun þeirra. Heiðrún Lind Mart­eins­dótt­ir, fram­kvæmda­stjóri SFS, skrifar grein í Morg­un­blaðið á fimmtu­dag þar sem hún segir það vera dylgjur að útgerðir séu að fara fram á að ríkið taki þátt í að greiða laun sjó­manna. Samt eru uppi kröfur um að þeir greiði ekki skatt af fæð­is­pen­ingum og dag­pen­ingum vegna ferða- og dval­ar­kostn­að­ar. Heiðrún Lind segir að „leið­rétt­ing þessa órétt­lætis er for­senda þess að kjara­samn­ingar verði und­ir­rit­að­ir.“ Það liggur því fyrir að útgerð­ar­menn munu ekki sam­þykkja kjara­samn­ing nema að að ríkið gefi frá sér tekj­ur. Og ef ríkið gefur frá sér tekj­ur, þá er ríkið að taka þátt í greiðslu launa.

Það er eng­inn vafi um að svona er þetta. Tekjur rík­is­ins minnka og tekjur sjó­manna aukast. Þannig aukast álögur ann­arra skatt­greið­enda eða féð sem á að standa undir rík­is­rekstr­inum dregst sam­an. Þetta er bara stað­reynd. Um þetta ætti ekki að þurfa að ríf­ast og að halda öðru fram er bara orð­heng­ils­hátt­ur. Að kalla þetta dylgjur eða „leið­rétt­ingu“ er í besta falli kostu­legt.

Útgerðin ber fyrir sig að rík­is­starfs­menn og flug­á­hafnir fái að draga gisti- og fæð­is­kostnað frá greiddum dag­pen­ingum vegna ferða­laga og nota það sem rök fyrir því að sjó­menn eigi að fá það líka. Í fyrsta lagi eru sjó­menn ekki rík­is­starfs­menn, heldur starfs­menn einka­geira sem átti 220 millj­arða króna í eigið fé í árs­lok 2015 eftir að hafa greitt eig­endum sínum rúma 54 millj­arða króna í arð á nokkrum árum. Það er ekki hægt að bera kjör sjó­manna saman við kjör rík­is­starfs­manna eða getu eig­enda útgerða til að greiða laun við getu rík­is­sjóðs.

Það er ekki ný taktík hjá útgerð­ar­mönnum að benda á að flug­á­hafnir fái skatta­grið af dag­pen­ingum sín­um. Þetta var bar­áttu­vopn hjá LÍU árum saman við að við­halda sjó­manna­af­slætti. Og það má vel vera að það sé ósann­gjarnt að flug­á­hafnir fái skatt­frjálsa dag­pen­inga. En það er hins vegar í sam­ræmi við skatt­mat rík­is­skatt­stjóra. Þing­mönnum er í lófa lagt að breyta þeirri stöðu með laga­breyt­ingu ef þeir vilja. Varð­andi sjó­menn þá liggja hins vegar fyrir úrskurðir yfir­skatta­nefndar um að í útgerð og sjó­sókn felist ekki til­fallandi ferðir utan vinnu­staðar í skiln­ingi skatt­mats­reglna. Þess vegna kemur ekki til greina að að heim­ila skatt­drá­drátt af fæð­ings­pen­ingum sjó­manna.

Nýtt útlit en sömu hags­munir

Þótt sam­tök útgerð­ar­manna hafi gengið í gegnum and­lits­lyft­ingu með því að breyta nafn­inu sínu úr LÍÚ í SFS og fýldum svart hvítum Frið­riki í fyrst nútíma­legan Kol­beinn í lit, og svo Heiðrúnu Lind, þá eru sömu hags­munir að baki. Að tryggja eig­endum stærstu útgerða lands­ins sem mesta arð­semi af nýt­ingu þjóð­ar­auð­lind­ar­inn­ar. Á und­an­förnum árum hefur þessi hags­muna­bar­átta tekið á sig ýmsar mynd­ir. Flot­anum var siglt í land 2012 til að mót­mæla töku veiði­gjalda sem renna í sam­neysl­una. Árið 2015 var settur í gang gríð­ar­legur þrýst­ingur um að Ísland hætti stuðn­ingi við við­skipta­þving­anir gegn Rússum og tæki með því hags­muni útgerð­ar­innar fram yfir sið­ferð­is­lega afstöðu með mann­rétt­ind­um, með full­veldi sjálf­stæðra þjóða, með vest­rænu varn­ar­sam­starfi, aðra við­skipta­lega hags­muni Íslands á innri mark­aði Evr­ópu og rétt­læti. Og nú er krafan sú að ríkið leysi kjara­deilu við sjó­menn með því að taka á sig hluta kostn­að­ar­ins við það.

Fyrir utan SFS hafa útgerð­ar­menn tvær leiðir til að koma kröfum sínum á fram­færi. Sú fyrri er í gegnum stjórn­mál. Eng­inn einn atvinnu­vegur veitir jafn miklu fé í styrki til stjórn­mála­flokka og -manna og sjáv­ar­út­veg­ur. Þar er aðal­lega um að ræða stór­út­gerðir og tengd félög. Það kemur lík­ast til fáum á óvart að níu af hverjum tíu krónum sem útgerðir veita til stjórn­mála­flokka fari til Sjálf­stæð­is­flokks og Fram­sókn­ar­flokks, þeirra tveggja flokka sem sögu­lega hafa staðið vörð um hags­muni sjáv­ar­út­vegs framar öðrum hags­mun­um.

Seinni leiðin er í gegnum Morg­un­blað­ið, stærsta áskrift­ar­dag­blað lands­ins. Útgerð­ar­menn og tengdir aðilar eiga 96 pró­sent í blað­inu og hafa sett að minnsta kosti 1,2 millj­arð króna inn í rekst­ur­inn. Blaðið hefur auk þess fengið 4,5 millj­arða króna afskrif­aða síðan að þeir keyptu það árið 2009. Samt hefur útgáfu­fé­lag Morg­un­blaðs­ins tapað 1,5 millj­arði króna hið minnsta.

Morg­un­blaðið nýtur þeirrar sér­stöðu í íslenskum fjöl­miðla­heimi að vera eini fjöl­mið­ill Íslands sem er með yfir­lýst póli­tísk mark­mið. Nokkur konar stefnu­skrá. Hún var opin­beruð í við­tali við Óskar Magn­ús­son, fyrr­ver­andi útgef­anda blaðs­ins, á Hring­braut í des­em­ber síð­ast­liðn­um. Þar sagði Óskar að eig­endur blaðs­ins hafi viljað fá „öðru­vísi tök á þjóð­fé­lag­inu“ í þremur mál­um. „Það var Ices­ave fyrst og fremst, ESB og svo sjáv­ar­út­vegs­mál. Við vitum árang­ur­inn af Ices­ave og ég þakka það Morg­un­blað­inu mjög. Við vitum hvar ESB er statt, sjáv­ar­út­vegs­málin eru enn í óvissu og upp­námi.“ Við þetta má bæta fjórða mark­mið­inu, sem var að tryggja að vinstri­st­jórn eft­ir­hrunsár­anna myndi ekki sitja áfram, og því fimmta, að koma í veg fyrir breyt­ingar á stjórn­ar­skrá. Þar skiptir meðal ann­ars miklu máli að ákvæði um að nátt­úru­auð­lind­ir, þar með tal­inn fisk­ur­inn í sjón­um, séu þjóð­ar­eign.

Fyrir þess­ari stefnu er barist á hverjum degi á vett­vangi Morg­un­blaðs­ins, jafnt í öllu rit­stjórn­ar­efni og völdum frétta­skrif­um.

Hatar ein­hver sjáv­ar­út­veg?

Það má segja að þessi fjár­fest­ing útgerð­ar­mann­anna hafi skilað 100 pró­sent árangri. Ekki var samið um Ices­ave og það mál leyst­ist á end­anum far­sæl­lega, vinstri stjórnin hrökkl­að­ist frá sem lúbarin minni­hluta­stjórn, Evr­ópu­sam­bandsum­sóknin var eyðilögð, stjórn­ar­skráin stendur óhreyfð og hags­munir útgerð­ar­manna hafa að mestu verið ræki­lega tryggð­ir. Engar breyt­ingar hafa verið gerðar á sjáv­ar­út­vegs­kerfi sem klýfur þjóð­ina í herðar nið­ur, veiði­gjöld voru lækkuð stór­kost­lega á sama tíma og geir­inn gekk í gegnum sín bestu ár og engin önnur leið til að ná sátt um sann­gjarnt afgjald fyrir nýt­ingu á sam­eig­in­legri auð­lind er á borð­inu.

Ég hata ekki sjáv­ar­út­veg. Það er í raun fjar­stæðu­kennd hug­mynd að hata atvinnu­veg, sér­stak­lega slíkan sem færir okkur öllum aukin lífs­gæði. En mér líkar ekki frekja, hót­an­ir, til­ætl­un­ar­semi og yfir­gangur þeirra útgerð­ar­manna og full­trúa þeirra sem tala fyrir hönd grein­ar­inn­ar. Og mér líkar ekki þau gríð­ar­legu ítök og áhrif sem þeir hafa á stjórn­mál, við­skipti, fjöl­miðlun og efna­hags­mál á Íslandi í krafti valda sem auður byggður á nýt­ingu á þjóð­ar­auð­lindar hefur fært þeim. 

Ef gæslu­menn þjóð­ar­auð­lind­ar­innar geta ekki fundið leiðir til að skipta arð­semi hennar á milli sín og starfs­manna sinna, og nýta ekki auð­lind­ina til að skapa tekjur fyrir þjóð­ar­búið í tvo mán­uði, þá ætti ríkið kannski að skoða það að finna nýja gæslu­menn. Það væri aðkoma ríkis sem myndi mögu­lega njóta stuðn­ings almenn­ings.