Nú stendur yfir ferli sem mun móta íslenska fjár­mála­kerfið um ókomna tíð. Það ferli snýst um breytt eign­ar­hald á bönkum og til­heyr­andi kerf­is­breyt­ingar sem fylgja munu í kjöl­far­ið. Frá haust­mán­uðum 2008 hefur íslenska ríkið haft boð­vald yfir kerf­inu. Og þar með haft hemil á því.

Það boð­vald varð til með neyð­ar­lög­unum og lögum um fjár­magns­höft. Sá grunnur gerði stjórn­völdum kleift að stýra því hvernig banka­kerf­inu yrði stjórn­að. Á honum var hægt að knýja kröfu­hafa bank­anna til að spila eftir leik­reglum okk­ar, í stað þess að þeir settu þær sjálf­ir. Það var sann­ar­lega reynt.

En nú á að færa eign­ar­hald, og mót­un­ar­vald, til einka­að­ila.

Þeir sem segj­ast standa með Íslandi

Þetta er ekki í fyrsta sinn sem „kröfu­haf­ar“ hafa reynt að kom­ast í bíl­stjóra­sætið hér­lend­is. Ég hitti full­trúa kröfu­hafa föllnu íslensku bank­anna fyrst sem blaða­maður Morg­un­blaðs­ins á fundi sem settur var upp af ráð­gjafa á þeirra vegum 13. nóv­em­ber 2008, um mán­uði eftir hrun­ið. Um var að ræða tvo menn og annar þeirra reynd­ist síðar vera einn mesti þunga­vigt­ar­mað­ur­inn í þessum hópi sem vann fyrir kröfu­haf­ana. Maður sem var meira og minna með annan fót­inn á Íslandi frá 2008 og út árið 2015.

Þeir boð­uðu fund­inn til þess að reyna að selja þá hug­mynd að vinda þyrfti ofan af öllum þeim aðgerðum sem stjórn­völd höfðu gripið til fram til þess tíma, sér­stak­lega neyð­ar­lög­unum sem gerðu inn­stæður að for­gangs­kröf­um. Þeir sögðu að erlendu kröfu­hafar íslensku bank­anna vildu stofna eign­ar­halds­fé­lag utan um eignir gömlu bank­anna, breyta kröfum sínum í hlutafé og koma þannig að banka­rekstri á Íslandi sem eig­end­ur. Söluræðan var á þann veg að þannig myndi draumur Íslend­inga um aðkomu erlendra banka að íslensku banka­kerfi ræt­ast.

Annar mað­ur­inn spurði: „Hverjir eiga íslensku bankana? Eru það þeir sem veita þeim starfs­leyfi eða þeir sem fjár­magna starf­semi þeirra?“ Hann svar­aði síðan spurn­ing­unni sjálfur á þann veg að ef bankar fari í þrot þá eigi kröfu­hafar þeirra þá. Það að breyta leik­regl­unum eftir á, líkt og gert var með neyð­ar­lög­un­um, væri ekk­ert annað en þjóð­nýt­ing og and­stætt öllum gildum hins kap­ít­al­íska hag­kerf­is.

Inn­takið í boð­skap mann­anna tveggja var þetta: Kröfu­hafar hafa efni á því að afskrifa afgang­inn af kröfum sínum gagn­vart Íslandi og hverfa frá land­inu fyrir fullt og allt. Ísland hefur hins vegar ekki efni á því að þeir fari frá land­inu með þeim hætti. Þess vegna vildu þeir vinna með Íslend­ingum að upp­bygg­ingu. Þeir vildu „taka stöðu með Ísland­i“, að eigin sögn. Veðja á end­ur­reisn­ina. „Ís­land er ríkt land þangað til það ákveður að það sé það ekki,“ sagði annar þeirra.

„Ef ég á að setja þetta upp í lík­ingu þá erum við stödd í þorpi og allt þorpið brenn­ur. Við erum ein­ungis með nægi­legt vatn til að bjarga tveimur bygg­ingum og það þarf að ákveða hvaða bygg­ingar það eiga að vera. Ef þú ert ekki með neina sér­staka hug­mynd um hvernig þorpið ætti að líta út eftir að björg­un­ar­að­gerðum er lokið þá er mjög erfitt að mynda sér skoðun á hvaða bygg­ingum á að bjarga. Viltu bjarga kirkj­unni eða versl­un­ar­mið­stöð­inni? Viltu að skól­inn eða ráð­húsið verði mið­punktur alls? Það er alltaf hætta á að þú bjargir rangri bygg­ingu, ekki þeirri sem fellur best að heild­ar­mynd­inn­i,“ bætti hann við.

Þeir litu sem sagt á Ísland sem brenn­andi þorp og sjálfa sig sem slökkvi­liðið sem hefði nægj­an­lega heild­ar­mynd og þekk­ingu til að ákveða hverju ætti að bjarga í þorp­inu, og hvað ætti að fá að brenna.

Ekk­ert skiptir máli nema hámarks arð­semi

Ég gleymi aldrei þeirri ónota­til­finn­ingu sem ég var með eftir að hafa hitt þessa menn á þessum fundi. Þá varð mér ljóst að þeir voru fyrst og síð­ast sölu­menn í vinnu fyrir eig­endur fjár­magns sem höfðu það eina mark­mið að hámarka arð­semi þess. Ekk­ert annað skipti máli. Aðrar afleið­ingar væru ein­fald­lega her­kostn­að­ur.

Ísland var í þannig stöðu á þessum tíma að greiðslu­fall rík­is­ins var mjög raun­veru­leg­ur, og nálæg­ur, mögu­leiki. Gengi krón­unnar hafði fallið um nálægt 50 pró­sent, atvinnu­leysi stefndi í tveggja stafa tölu, verð­bólga topp­aði skömmu síðar í tæp­lega 20 pró­sent­um, stýri­vextir voru 18 pró­sent og hall­inn á rekstri rík­is­sjóðs var yfir 200 millj­arðar króna. Með neyð­ar­lög­unum hafði ríkið til við­bótar búið til nýtt banka­kerfi – byggt á inn­stæðum og völdum eignum sem átti eftir að greiða fyrir – sem var að öllu ófjár­magn­að. Fjár­mögnun þess var talið kosta allt að 385 millj­arða króna, sem voru ekki til í rík­is­sjóði. Rúmur helm­ingur fyr­ir­tækja í land­inu var í van­skilum og talið var að um 70 pró­sent þeirra væru með nei­kvætt eigið fé, og þar með tækni­lega gjald­þrota. Tug­þús­undir heim­ila voru með fjár­mál sín í algjöru upp­námi af ýmsum ástæð­um. Sum höfðu skuld­sett sig of mikið til að hraða sér í lífs­gæða­kapp­hlaup­inu, (ís­lenskum heim­ilum tókst að verða þau skuld­sett­ustu í heimi á árunum fyrir hrun), sum voru með geng­is­tryggð eða verð­tryggð lán sem hækk­uðu tíma­bundið mikið við fall krónu og verð­bólgu­skot og sum glímdu við þann skyndi­lega veru­leika að fyr­ir­vinnan varð atvinnu­laus.

Við þessar aðstæður voru menn­irnir fyrir framan mig að reyna að sann­færa mig um að það væri lang­best fyrir okkur sem þjóð að þeir myndu stjórna ferð­inni í end­ur­reisn­inni. Við ættum að færa þeim bank­ana aftur og leyfa mark­aðnum að fram­kvæma galdr­a­nna sína. Hinum frjálsa mark­aði sem hafði skil­aði íslensku sam­fé­lagi í ofan­greindu ástandi á þeim tæpum sex árum sem liðu frá því að lunda­fléttur og póli­tísk spill­ing skil­aði rík­is­bönkum í valdar hendur þar til allt saman hrundi.

Bless­un­ar­lega völdum við aðra leið.

Sami hópur boðar nýja stöðu­töku með Íslandi

Það er þarft að rifja þetta upp í dag þar sem nú boðar hópur aðila af nákvæm­lega sömu gerð og menn­irnir tveir það að þeir séu að „taka stöðu með Ísland­i“. Um er að ræða þrjá vog­un­ar­sjóði og fjár­fest­inga­bank­ann Gold­man Sachs. Undir orð­ræðu þeirra er tekið í íslenskum stjórn­mál­um. Ráða­menn hafa fagnað aðkomu þeirra, banka­menn kitlar í fing­urna að fara að leika sér aftur á alvöru­sviði og valdir fjöl­miðlar taka undir söng­inn. Þeir sem setja rétt­mætan fyr­ir­vara um að þetta sé besta leiðin fyrir Ísland eru jað­ar­settir sem annað hvort vit­leys­ingar sem sjái ekki veisl­una, skilji hana ekki eða sem komm­ún­istar sem hati einka­fram­tak­ið.

Aftur er rétt að minna á hvað gerð­ist síð­ast þegar við leyfðum banka­kerfið að skil­greina hlut­verk sitt sjálft. Þá komst þjóð sem er rík­ari en flestar af auð­lind­um, er vel menntuð og hafði byggt upp þol­an­legt vel­ferð­ar­kerfi mjög nálægt því að fara í greiðslu­þrot. Út af banka­mönnum og and­vara­leysi stjórn­valda gagn­vart þeim. Banka­mönnum og fylgitunglum þeirra sem rann­sókn­ar­skýrslur síð­ustu ára sýna að blekktu og svindl­uðu til að fá sínu fram. Frömdu stærstu sam­fé­lags­legu glæpi sem framdir hafa verið í íslenskri sam­tíma­sögu. Hópi sem tók aldrei eina ein­ustu ákvörðun með heild­ar­hags­muni þjóð­ar­innar í huga, heldur setti eig­in­hags­muni alltaf í fyrsta sæt­ið.

Það liggur fyrir að fjár­fest­arnir sem ætla að kaupa Arion banka eru að spila með okk­ur. Það að þeir hafi skrifað undir drög að sam­komu­lagi 12. febr­úar en dregið líf­eyr­is­sjóði lands­ins á asna­eyr­unum í við­ræðum í rúman mánuð til við­bótar stað­festir það. Ástæðan var sú að þeir vildu spara sér rúman millj­arð króna og miða við eigin fé Arion banka í níu mán­aða upp­gjöri í stað árs­upp­gjörs. 12. febr­úar var síð­asti dag­ur­inn til að gera það. Til að kaupa hlut í Arion banka án þess að ríkið gæti stigið inn þurfti að borga 0,8 krónur á hverja krónu af eigin fé. Miðað við níu mán­aða upp­gjörið er hóp­ur­inn að borga 0,807 krónur á hlut. Eða rétt yfir mark­inu.

Þetta er ekki eina markið sem hóp­ur­inn pass­aði sig á að vera rétt við. Tveir stærstu vog­un­ar­sjóð­irnir keyptu 9,99 pró­sent hlut svo þeir færu ekki yfir tíu pró­sent mark­ið, sem myndi leiða til þess að Fjár­mála­eft­ir­litið þyrfti að meta hæfi þeirra til að eiga virkan eign­ar­hlut í banka.

Að lokum virð­ist engin vilji til þess að upp­lýsa hverjir séu end­an­legir eig­endur sjóð­anna og þess hlutar sem Gold­man Sachs seg­ist halda á fyrir eigin reikn­ing. Og svo virð­ist sem eft­ir­lits­stofn­anir okkar skorti annað hvort tól,vilja eða þor til að kalla fram þær sjálf­sögðu upp­lýs­ingar svo fyrir liggi hverjir eigi fjár­magns­kerfið okk­ar, hvort þeir tengdir á þann hátt að máli skipti og hvort þeir séu hæfir eig­end­ur.

Kerfi sem er til fyrir þá sem eiga fjár­magnið

Það er eðl­is­munur á því að skilja ekki og sætta sig ekki við. Bankar á Íslandi eru svo kerf­is­lega mik­il­vægir að það er í raun ótrú­legt að láta sér detta það í hug að end­ur­skipu­lagn­ing kerf­is­ins eigi að fara fram á for­sendum vog­un­ar­sjóða og alþjóð­legra fjár­fest­inga­banka – sem hafa það eitt mark­mið að hámarka arð­semi sína – en ekki sam­fé­lags­ins sem umræddir bankar eiga að þjóna.

Það er óum­deilt að nútíma­banka­kerfi er fyrst og síð­ast til svo að eig­endur fjár­magns geti ávaxtað það sem mest. Ef maður þýðir þá setn­ingu þá er það til svo hinir ríku geti orðið rík­ari. Þetta er rök­stutt með brauð­mola­kenn­ing­unni. Ef þeir verði rík­ari á fjár­fest­ingum sínum þá munu brauð­mol­arnir gagn­ast öllum hin­um.

Um þetta þarf í raun ekk­ert að takast á. Hin hefð­bundna við­skipta­banka­starf­semi, og sá hluti banka­starf­semi sem þjón­ustar atvinnu­lífið með eðli­legum lán­tökum til upp­bygg­ingu rekst­urs, er ekki í for­grunni. Það er enda bara hægt að skuld­setja almenn­ing upp að vissu marki. Lána honum fyrir húsi, bíl og veita hæfi­legan yfir­drátt. Svo eyðir almenn­ingur ævinni í að borga þennan start­kostnað full­orð­ins­ár­anna til baka á allt of háum vöxt­um.

Vaxta­tæki­fær­in, þókn­ana­tekj­urnar og spennan er öll í einka­banka­þjón­ustu fyrir ríkt fólk og í gíruðum fjár­mála­gjörn­ing­um. Í „leikn­um“ sem útvaldir fá að spila. Afleið­ingin af þessu kerfi er sú að stétta­skipt­ing og ójöfn­uður eykst. Traust hverf­ur. Það er líka óum­deil­an­legt og stutt með hag­töl­um. Í lok árs 2015 áttu þau tíu pró­sent lands­manna sem voru rík­ust 64 pró­sent allra hreinna eigna. Hlut­fallið er reyndar hærra, þar sem í þessum tölum er gert ráð fyrir að verð­bréf séu metin á nafn­virði, ekki mark­aðsvirði. Sami hópur á nær öll verð­bréf, þ.e. skulda­bréf og hluta­bréf í eigu ein­stak­linga, á Íslandi. Á árinu 2015 fór 43 pró­sent af allri nýrri hreinni eign sem varð til hér­lend­is, til þessa hóps.

Þetta er hóp­ur­inn sem banka­kerfið er til fyr­ir. Og sá hópur sem mest áhersla er á að þjón­usta.

Hvern er verið að þjón­usta?

Það er eðli­legt, og raunar nauð­syn­legt, að stjórn­mála­menn nýti þá for­dæma­lausu stöðu sem upp er kom­in, og felur í sér að stjórn­völd eru með allt banka­kerfið í fang­inu, til að spyrja sig mjög ein­faldra spurn­inga: Til hvers eru bankar? Og fyrir hvern eru þeir?

Það er um tvennt að velja. Það er hægt að halda áfram á þeirri leið sem verið er að feta, hlusta á yfir­læt­is­legu fjár­mála­mark­aðs­spað­anna sem hafa í raun aldrei afrekað neitt annað en að hagn­ast vegna aðgengis að pen­ingum ann­arra, tæki­færum sem vin­veittir stjórn­mála­menn veita þeim eða upp­lýs­ingum sem sami þröngi hópur deilir með sjálfum sér til að halda for­skot­inu og hagnast, og leyfa fjár­mála­mark­aðnum að móta kerf­ið. Nið­ur­staðan verður aftur sú sama: kerfið mun laga sig enn frekar að því að gera hinu ríku rík­ari og launa­fólk skuld­sett­ara.

Hin leiðin er sú að það sé hægt að líta svo á að það sé ekki óum­flýj­an­legt að fjár­mála­kerfið sé eins og það er. Að það sé hægt, með umræðu, und­ir­bún­ingi og skýrri stefnu­mótum að byggju upp kerfi sem þjón­ustar sam­fé­lag­ið. Kerfi sem er til fyrir fólkið sem býr í land­inu, en ekki fyrir kerfið sjálf og hand­fylli fjár­magns­eig­enda sem hagn­ast gríð­ar­lega á því. Það kerfi þarf ekk­ert endi­lega að vera að öllu leyti í eigu hins opin­bera. Það þarf bara að vera með skýran til­gang og skil­greindan ramma. Að fjár­mála­kerfið þjón­usti almenn­ing og fyr­ir­tæki, ekki að almenn­ingur og fyr­ir­tæki þjón­usti það.

Það er til staðar val. Ætlar Ísland sjálft að vera slökkvi­liðið sem tekur ákvörðun um hvað fær að brenna og hvað ekki þegar illa fer. Á að byggja mik­il­væg­ustu ein­ingar þorps­ins þannig upp að allar bruna­varnir séu í sem bestu standi og að tryggt sé að eldur í einu húsi breið­ist ekki í það næsta. Eða eiga vænt­an­legir banka­eig­end­ur, sem voru líka kröfu­hafar föllnu bank­anna, að halda á slöng­unni, setja upp bruna­varn­irnar og velja hvað fær að brenna?

Á allra næstu dögum og vikum munu stjórn­mála­menn þjóð­ar­innar þurfa að taka afstöðu til þess. Af þeirri afstöðu verða þeir dæmd­ir.