Síð­ustu vik­urnar hef ég tekið við­töl við blaða­menn og lög­fræð­inga af því að ég er að skrifa litla bók um tján­ing­ar­frelsið og íslenska fjöl­miðla. Á þessum örfáu vikum hefur fyrr­ver­andi for­sæt­is­ráð­herra Íslands, Sig­mundur Dav­íð, hótað m.a. Kjarn­anum lög­sóknum eftir kosn­ing­ar, en það var nýskeð dag­inn sem ég tók við­tal við Þórð Snæ Júl­í­us­son, og dag­inn sem ég mætti á Stund­ina til að taka við­tal við Jón Trausta Reyn­is­son þurftum við að hætta spjall­inu í miðjum klíðum því hann þurfti að taka á móti lög­mönnum vegna lög­banns­ins sem er kraf­ist á umfjöllun í Stund­inni um við­skipti núver­andi for­sæt­is­ráð­herra Íslands við banka sem féll í hrun­inu með miklum afleið­ingum fyrir íslenskan almenn­ing.

Að Sig­mundur Davíð skuli hóta lög­sóknum eftir kosn­ingar lítur út fyrir að vera til­raun til að hafa áhrif á umræðu fyrir kosn­ingar en það var áður en krafan um lög­bannið setti allt á hvolf – svo hann hefði getað sparað sér ómak­ið. 

Stöðugar hót­anir um mál­sóknir

Þessir tveir smáu en knáu fjöl­miðl­ar, Kjarn­inn og Stund­in, mega búa við stöðugar hót­anir um mál­sókn­ir. Jón Trausti hefur þurft að standa af sér á annan tug meið­yrða­mála, bæði sem blaða­maður og rit­stjóri, og unnið öll nema það fyrsta – sem hann trúir í dag að hefði unn­ist hefði það farið áfram til mann­rétt­inda­dóm­stóls Evr­ópu. Og Þórður Snær segir mér að rit­stjórnin á Kjarn­anum búi svo vel að eiga að vel­viljað fólk, lög­fræð­inga sem eru reiðu­búnir að vinna frítt fyrir fjöl­mið­il­inn í málum sem þessum en slík mál­sókn gæti að öðrum kosti gert út af við mið­il­inn.

Hér er hlut­fall meið­yrða­mála sem rata fyrir dóm­stóla miklu hærra en í nágranna­ríkjum okk­ar, skilst mér svo á Örnu Schram, nefnd­ar­manni í fjöl­miðla­nefnd og Heið­dísi Lilju Magn­ús­dótt­ur, lög­fræð­ingi fjöl­miðla­nefnd­ar, sem sátu fyrir svörum á fundi stjórn­skip­un­ar- og eft­ir­lits­nefndar Alþingis um lög­banns­mál Stund­ar­innar og Reykja­vík Media sem ég sat í þrjár áhuga­verðar klukku­stund­ir. 

Vil­hjálmur að grínast?

Í sjálfu sér var áhuga­vert að sitja þarna með full­trúum allra stjórn­mála­flokk­anna og heyra þá ræða hug­myndir um tján­ing­ar­frelsi, inn­spírer­aða af inn­leggi lög­fræð­inga, blaða­manna, laga­pró­fess­ors og full­trúa sam­tak­anna Gagn­sæi, að ógleymdu emb­ætt­is­fólki og sýslu­mann­inum á höf­uð­borg­ar­svæð­inu, Þórólfi Hall­dórs­syn­i. 

Flest virt­ist fólk annað hvort skept­ískt eða gagn­rýnið á gjörn­ing­inn, þó að Brynjar Níels­son hafi borið á borð ákveðnar efa­semdir um efa­semdir ann­arra, svo ég taki mér skáld­legt leyfi, enda hæpið að nokkur stefni mér fyrir óná­kvæmt orða­lag á þverpóli­tískum fundi um tján­ing­ar­frels­ið. Og Vil­hjálmur Bjarna­son gekk reyndar á dyr, ofboðið að lög­mað­ur­inn Sig­ríður Rut Júl­í­us­dóttir skyldi gang­ast við þeim skiln­ingi sínum að tján­ing­ar­þörf og tján­ing­ar­frið­helgi blaða­manna væri meiri heldur en ann­arra í þessu land­i. 

Ég hélt reyndar fyrst að Vil­hjálmur væri að grínast, ekki frá því að hann hefði snögg­glott til mín sem sat beint fyrir aftan hann þegar hann tók mynd­ar­legan snún­ing á leið­inni út og ein­hver taut­aði að Vil­hjálmur væri of seinn á fund. 

Gríð­ar­leg ábyrgð fjöl­miðla

Spurn­ingar flestra þing­mann­anna báru vottu um að eitt­hvað, ef ekki allt, hefði að ein­hverju leyti mátt fara betur í téðu vinnu­ferli sýslu­manns­ins. Ein­hverjir spurðu var­fær­inna spurn­inga um fram­kvæmd­ina meðan aðrir fóru ekki dult með álit sitt að fram­kvæmdin væri gróf aðför að lýð­ræð­in­u. 

Inn á milli örl­aði á skorti á inn­sýn í gang­verk fjöl­miðla og þá þurftu þeir sem sátu fyrir svörum m.a. að útskýra ábyrgð og fag­legt vinnu­ferli rit­stjórna við úrvinnslu gagna, að fjöl­mið­ill bæri ábyrgð á fram­setn­ingu og hvort farið væri yfir umdeil­an­leg mörk. 

Sig­ríður Rut útskýrði fyrir þing­mönnum að það væri t.d. munur á því hvort gögn birt­ust beint á Wiki­leaks eða hvort rit­stjórnir vinni úr gögn­unum eins og í til­viki Panama­skjal­anna – en það ættum við að styrkja. 

Hún útskýrði líka að íslenskir fjöl­miðlar sættu gríð­ar­legri ábyrgð og væru undir mjög ströngum skyld­um, nú þegar laga- og starfs­um­hverfi fjöl­miðla væri með þeim hætti að það ríkti eng­inn skiln­ingur á hversu mikil sú ábyrgð væri. Því bæri okkur frekar að hlú að fjöl­miðlum en sækja að þeim. 

Við þessi orð hennar varð mér hugsað til þess að bæði Þórður Snær og Jón Trausti höfðu sér­stak­lega talað um að sjálf­stæðir fjöl­miðlar á Íslandi, sem gengu ekki erinda sér­hags­muna­afla með djúpa vasa, nytu hvorki styrkja né íviln­ana í formi skatta­af­slátt­ar. Róð­ur­inn er harður á báðum stöð­um, keyrður áfram af hug­sjón og vel­vilja fólks sem vill styðja við óháða fjöl­miðlun á Ísland­i. 

Hjálmar Jóns­son, for­maður blaða­manna­fé­lags Íslands, sagði nauð­syn­legt að treysta mati og fag­mennsku rit­stjórna, að sú blaða­mennsku­vinna sem fari fram sé hnökra­laus og eigi erindi við almenn­ing – það væru við­mið mann­rétt­inda­dóm­stóls­ins.

Samúð með sýslu­manni

Oftar en einu sinni var vitnað í yfir­lýs­ingu fjöl­miðla­frels­is­full­trúa Örygg­is- og sam­vinnu­stofn­unar Evr­ópu, ÖSE, þar sem lög­bann á umfjöllun Stund­ar­innar og Reykja­vík Media hafði verið gagn­rýnt. En sýslu­mað­ur­inn kvaðst ekki hafa séð yfir­lýs­ing­una. „Ég veit ekk­ert hvað stendur í þessu skjali,“ sagði hann. Nokkuð sem ýmsum þing­mönnum þótti ámæl­is­vert. 

Reyndar var oftar en einu sinni haft á orði að sýslu­manni væri vor­kunn að þurfa að taka afstöðu í öðru eins máli (sýslu­mað­ur­inn var þá far­inn). Laga­pró­fess­or­inn Eiríkur og Brynjar gátu sam­mælst um að hann væri ekki öfunds­verður en Eiríkur benti á að mann­rétt­inda­dóm­stóll­inn myndi þó ekki hafa mikla samúð með sýslu­mann­in­um, utan frá sé væri full­trúi rík­is­valds að banna fjöl­miðli að vera með til­tekna umfjöll­un. Inn­grip ríks­ins – og þó að það kæm­ist á end­anum til dóm­stóla væri það búið að eiga sér stað. 

Eins varð þing­mönn­unum tíð­rætt um að full­trúar sýslu­manns­emb­ætt­is­ins hefðu getað kynnt gerð­ar­þola rétt­ar­stöðu sína bet­ur. Blaða­mönnum á Stund­inni gáfust tíu mín­útur til að yfir­fara kröf­una og fengu að ráð­fær­ast sím­leiðis við lög­mann sinn en lögð var áhersla á tak­mark­aðan tíma; síðan fékk Jón Trausti tíu mín­útur til að semja mót­bár­ur, skrifa upp and­mæli. 

En Jón Trausti hafði einmitt sagt mér að við mót­bárur sínar hefði full­trú­inn svarað að það væri almennt gert ráð fyrir því að fólk þekkti lög og reglur í lýð­ræð­is­sam­fé­lag­i. 

Þá kom líka til tals að þegar sýslu­maður birt­ist fyr­ir­vara­laust á rit­stjórn­ar­skrif­stofu væri verið að ógna vernd fjöl­mið­ils­ins og draga úr trausti heim­ild­ar­manna, því að heim­ilda­menn vilji koma efni til fjöl­miðla og það geti haft áhrif á aðgengi að heim­ild­um. 

Tíma­setn­ing fréttar

Um ótal margt og sumt hvað ítrekað var rætt og tek­ist á um á þessum fundi sem átti upp­haf­lega að vera klukku­stund en varð þrjár því fund­ar­stjóri Jón Stein­dór virti tján­ing­ar­frelsið í hví­vetna. 

Ákveðin atriði bar þó hæst og voru rædd aftur og aft­ur. Að lög­bannið væri of víð­tækt og hvort mögu­legt hefði verið að tak­marka það og hvort mögu­legt væri að flýta ferl­inu þar sem það væri hættu­lega stór breyta í lýð­ræð­is­legri umfjöllun í aðdrag­anda kosn­inga. Upp­lýs­ingar dag­inn fyrir kosn­ingar væru ekki það sama og upp­lýs­ingar dag­inn eftir kosn­ing­ar. Að lýð­ræð­is­legt gildi fjöl­miðla væri aldrei meira en fyrir kosn­ing­ar. Og að tíma­setn­ing gæti verið aðal­at­riðið í frétta­flutn­ingi.

Eins var mikið rætt hvort æski­legra væri að þeir sem taki ákvarð­anir sem þessar hafi reynslu af því að vinna með tján­ing­ar­frels­is­mál, hvort það hefði ekki verið heppi­legra að fyr­ir­fram­gefið vald til tálm­unnar ætti frekar að vera í höndum dóm­ara en sýslu­manns. 

Hjálmar var mjög gagn­rýn­inn á aðgerð­ina og sagði: „Ég held að það sem skipti mestu máli í þessu sé að horfa ekki á per­sónur og leik­endur heldur um hvað þetta mál snýst í raun og veru. Þarna er um að ræða aðför gegn lýð­ræð­inu og ekki hægt að gera of lítið úr því.“ 

Og um það snýst mál­ið, finnst mér. 

Það er of langt mál að segja fá öllu sem kom upp á þessum fundi og hann vakti vissu­lega upp margar flóknar spurn­ing­ar, svo áleitnar að von­andi horfa sem flestir á hann. 

En eftir að hafa setið hans virð­ist birt­inga­mynd þessa máls vera ósköp ein­föld, hvað sem líður löngum umræðum um flókin lög­fræði­leg tækni­at­riði. Það er verið að banna umfjöllun um for­sæt­is­ráð­herra nokkrum dögum fyrir kosn­ingar – umfjöllun sem teng­ist eitr­aðri blöndu við­skipta og stjórn­mála í hrun­inu – og þving­un­ar­að­gerð á rit­stjórn­ar­frelsi notuð til að setja hags­muni almenn­ings til hlið­ar. Aðgerð sem gæti verið for­dæm­is­gef­andi og ógnað lýð­ræð­is­legum grunn­stoð: starfs­frelsi fjöl­miðla. 

Skortur á skiln­ingi

Maður spyr sig: Getur verið að Íslend­ingar kunni ekki nægi­lega vel með fjöl­miðla að fara? Að okkur skorti skiln­ing á mik­il­vægi þeirra, hvernig þeir eru súr­efn­is­gjafar lýð­ræð­is­ins. 

Hvernig hefði umfjöllun eft­ir-hruns-ár­anna verið ef ekki fyrir Kjarn­ann og Stund­ina? Maður spyr sig. 

Jú, þú getur átt á hættu að fjöl­mið­ill gagn­rýni þig eða fjalli um þig í óþægi­legu ljósi. En áður en þú stefnir honum er ágætt að hafa í huga hvernig væri að lifa án sprækra fjöl­miðla. Þeir sem lög­sækja smáan en knáan fjöl­miðil af minni ástæðu en raun­veru­legu mann­orðs­morði eiga ekki skilið að búa í lýð­ræð­is­ríki. Því þá skortir skiln­ing­inn á gang­verki þess.