Ég átt­aði mig á því um dag­inn að börnin mín munu alast upp án þess að hafa sjoppu í hverf­inu. Þau vita reyndar varla hvað fyr­ir­bærið sjoppa er og munu lík­leg­ast bara lesa um það í sögu­bök­um, senni­lega í sama kafla og rifjað verður upp að einu sinni fóru íslenskir ung­lingar á fyll­erí 14 ára gamlir og fólk reykti að stað­aldri inni á heim­ilum og í flug­vél­um.

Þessi sjoppu­lausa æska er alveg örugg­lega heilla­spor upp á heilsu­far að gera en ég get þó ekki að því gert að fyll­ast ákveðnum sökn­uði í garð tím­ans þegar sjoppan var og hét – þunga lykt­in, sem tók á móti manni og var ein­hvers konar sam­bland af steik­arpönnu­brasi og nammi, gólfið var með slitnum lin­o­leum-­dúk á, skruðn­ing­arnir í ísvél­inni, stand­arnir úr plexí­gleri sem stóðu víðs vegar um sjopp­una með hvítum A4-blöðum með helstu til­boð­um, skrifað í boga­dregnum WordAr­t-texta, Mortal Kombat tölvu­leikur og spila­kassar stóðu úti í horni, nammi í 15-20 plast­boxum beið undir gler­borð­inu, selt í græn­um nammi­pokum og svo var veggur með víd­eó­spólum þar sem vin­sæl­ustu mynd­unum var raðað efst. 

Ein­hvern veg­inn svona man ég eftir sjopp­unni. Ekki ein­hverri einni ákveð­inni sjoppu, heldur er þetta sam­suða úr flór­unni sem var í boði á sínum tíma. Og hún var umtals­verð. Bara í  Vest­ur­bænum mátti á sínum tíma (sam­kvæmt óvís­inda­legri upp­rifjun miðað við ca. 1995) telja hvorki fleiri né færri en níu sjoppur á svæð­inu frá Eiðis­torgi í vest­ur, að Dun­haga í austur og Ásvalla­götu í norð­ur. Í þess­ari upp­taln­ingu erum við bara að tala um sjopp­ur, ekki bens­ín­stöðv­ar eða litlar mat­vöru­versl­an­ir.

Það er svo kald­hæðni örlag­anna að á sama tíma og við viljum fá aukið líf inn í hverfin eru ein­ungis örfá ár frá því sjopp­urnar dóu flestar drottni sín­um. Hvað sem segja má um þær þá voru þær ákveðið lífs­form inni í hverf­un­um. 

Last man stand­ing

Í dag er til dæmis bara ein af þessum níu sjoppum enn starf­andi í Vest­ur­bæn­um, Haga­vagn­inn. Hann er reyndar tíma­bundið lok­aður vegna eig­enda­skipta. Við hljótum öll að biðja fyrir því að sú áreið­an­leika­könnun gangi eftir og að síð­asti móhík­an­inn í hverf­inu fái að lifa áfram. Þetta last man stand­ing móment Haga­vagns­ins má reyndar eflaust þakka afar taktískri stað­setn­ingu, þar sem hann er mitt á milli Sund­laugar Vest­ur­bæjar og Kaffi Vest. Full­komið stopp til að finna mót­vægi í líf­inu, inn­byrða smá þotu­elds­neyti eftir sund­ferð­ina; unnar kjöt­vörur þaktar sósu úr plast­brúsa, umvafðar hvítu brauði og gos til að skola her­leg­heit­unum niður með, svona rétt áður en maður sest inn á Kaffi Vest, setur gamla plötu í spil­ar­ann og ræðir við starfs­fólkið um upp­runa kaff­is­ins í boll­anum og þján­ingar fólks­ins sem ræktar það. 

Sjoppu­kallar og ung­lings­stúlkur með tyggjó

Sjopp­urnar voru menn­ing­ar­fyr­ir­bæri á sinn hátt. Þarna unnu aðal­lega tvenns konar mann­gerð­ir, ann­ars vegar sjoppu­kall­inn, sem er deyj­andi teg­und af mönn­um. Þeir höfðu sitt lag á hlut­un­um, þöglir og yfir­leitt með útvarpið í gangi, með litla þol­in­mæði fyrir krökkum sem þó voru lyk­il­við­skipta­vinir og allir litu þeir út fyrir að hafa séð eitt og annað í líf­inu. Og hins vegar unnu þarna ung­lings­stelpur með tyggjó. 

Risa­Hraun lækk­aði alltaf verðið

Það áttu allir erindi í sjopp­una. Skólakrakkar komu á morgn­ana með klink sem rétt dugði fyrir smá nammi eða sam­loku með skinku og osti, hit­aða í örbylgju­ofni og súper­dós. Salt­pillan var ein­hvers konar gull­fótur íslenska efna­hags­kerf­is­ins á þessum tíma, en hún kost­aði eina krónu nán­ast alla mína æsku. Í hádeg­inu komu svangir iðn­að­ar­menn og völdu sér eitt af þeim fjöl­mörgu til­boðum sem voru í gangi. Til að ein­falda við­skiptin studd­ust sjoppur mikið við ­fyrir fram á­kveðin til­boð, sem við­skipta­vinum var gjarnan beint inn í. Þannig gat kúnn­inn oft sparað nokkur hund­ruð krónur á að fá kannski Risa­Hraun með mál­tíð­inni frekar en að sleppa því, þvert á lög­mál hag­fræð­inn­ar. Eftir kvöld­mat fór að verða renn­erí af úthverfa­pöbbum sem keyptu osta­popp og stjörnu­snakk með papriku­bragði, leigðu spólu og jafn­vel víd­eótæki líka, sem var afhent í stórri svartri skjala­tösku. Þessar töskur voru þungar og miklar og hefðu sómt sér vel í hvaða fíkni­efna­við­skiptum sem er. 

Þrjú jarð­ar­ber gátu breytt heim­inum

Spila­kass­arnir höfðu aðdrátt­ar­afl. Þá erum við ekki að tala um Gull­námu kass­ana, heldur kassa sem Rauði kross­inn rak og tók bara við klinki. Það voru þrír gluggar á kass­anum og það þurfti að ná þremur ávöxtum eins til að fá vinn­ing. Til dæmis gátu þrjú jarð­ar­ber gefið ágæt­lega. Þannig fóru margir langt á nán­ast engu eigin fé, mættu kannski til leiks með tíkall og voru komnir upp í 500 kall eftir nokkrar mín­út­ur. Það jafn­gilti fimm­tíu­faldri ávöxtun eigin fjár á innan við þremur mín­útum og snar­breyttri félags­legri stöðu. Á þessum tímum gat 500 kall dugað fyrir víd­eó­spólu, slatta af ís, 2 lítra af gosi og nammi fyrir afgang­inn. Kaup­mátt­ur­inn var nán­ast óend­an­leg­ur. 

Þetta unga fólk gat auð­vitað ekki áttað sig á því þá hvaða áhrif svona stundir höfðu á verð­mæta­skyn þeirra en 10-15 árum síðar var þetta sama fólk allt búið að skrifa undir sín fyrstu fast­eigna- og bíla­kaup, sem voru fjár­mögnuð með nán­ast engu eigin fé. Jarð­ar­berin voru víða.

Þung högg

Sjoppur voru ferða­þjón­ustu­fyr­ir­tæki níunda og tíunda ára­tug­ar­ins, flugu nálægt sól­inni þegar gullöldin stóð sem hæst en síðan var á bratt­ann að sækja. Vod-ið, Net­flix og aukin kunn­átta lands­manna í ólög­legu nið­ur­hali (gerði Smáís-skandall­inn okkur end­an­lega sam­visku­laus gagn­vart höf­und­ar­rétt­ar­höf­um?) drápu smám saman víd­eó­leigu­brans­ann. 

Náð­ar­höggið var hins vegar veitt þeg­ar nammi­bar­irnir fóru að skjóta upp koll­inum í mat­vöru­búð­um. Óhindrað aðgengi að öllu því nammi sem hug­ur­inn girntist og rús­ín­an í þeim pylsu­enda var auð­vitað sú að allt í einu var eng­inn til að dæma þig leng­ur, þú bara valdir nam­mið sjálfur án þess að þurfa að ganga í gegnum þá síu að þurfa að lýsa því fyrir ókunn­ugum þriðja aðila hvað ætti að fara ofan í nammi­pok­ann þinn. Engar augn­gotur frá ung­lings­stúlkunni sem var að afgreiða þegar maður bað um smá auka kúlusúkk eða „voða­legan tíma tekur þetta“ stuna frá sjoppu­kall­inum ef magnið var orðið mik­ið. Lýð­heilsa þjóð­ar­innar var fyrir þungu höggi þegar þessi félags­legi tálmi var fjar­lægð­ur. Og við­skipta­módel sjopp­unnar var hrun­ið.

Gleymdur tími

Frá og með alda­mót­unum hafa sjopp­urnar horfið ein af annarri og oftar en ekki orðið að íbúðum með skringi­lega stórum gluggum á fram­hlið­inni. Þetta brott­hvarf hefur hins vegar ekki vakið með okkur sama sökn­uð­inn og mynd­ast yfir­leitt gagn­vart öðrum hnign­andi fyr­ir­bærum í sam­fé­lag­inu. 

Það er nán­ast eins og við viljum helst gleyma þeim tímum þegar við eyddum heilu og hálfu kvöld­unum með vitin full af steik­ing­ar­lykt og munn­inn fullan af Hubba Bubba tyggjói, kaup­andi bland í poka og leigj­andi spólur úti í sjoppu. Kannski er þetta veru­leiki sem passar ekki vel inn í með­vit­að narra­tív nú­tím­ans. Sjoppan var ekki woke, straum­línu­löguð eða skil­greind. Þar voru ekki teknar upp sér­stakar áherslur í til­teknum mál­um, ham­borg­ar­arnir voru ekki beint frá bónda og ísinn var glút­en­þrút­inn. Ef ein­hver vara kom frá þró­un­ar­landi var eig­and­anum senni­lega alveg sama. 

Þessi snöggi við­snún­ingur er kannski í ágætu sam­ræmi við okkar rok­gjarna og síbreyti­lega eðli. Þannig erum við bara. Eina stund­ina er ekki til fjár­mála­mark­aður á Íslandi. Nokkrum árum síðar skipa íslensk fyr­ir­tæki þrjú af efstu tíu sæt­unum yfir stærstu gjald­þrot fjár­mála­sög­unn­ar. Eina stund­ina getur íslenska lands­liðið í fót­bolta ekki neitt. Þá næstu erum við orðin föst stærð í öllum loka­keppnum ver­ald­ar. Eina stund­ina erum við sjoppu­fólk en þá næstu erum við lífstíls­fólk sem viljum helst ekk­ert kann­ast við for­tíð okkar í sjopp­un­um. Þetta er hugs­an­lega ástæðan fyrir því að Ísland nær sífellt að troða sér í heims­frétt­irnar fyrir ein­hver ótrú­leg afrek sem eng­inn skilur neitt í. Það vantar í okkur þessa leið­in­leg­u, skand­ína­vísku stöð­ug­leika­bremsu á til­ver­una sem gerir það að verkum að stefnur og áherslur breyt­ast bara hægt og yfir langan tíma. Ekki hjá okk­ur. Við hikum ekki við að fella ham­inn á punkt­inum og verða að ein­hverju allt öðru.

Hvar voru lýð­ræð­is­lega kjörn­ir hags­muna­potarar lands­ins?

Eftir á að hyggja þykir mér sér­kenni­leg­ast í hnign­un­ar­sögu sjopp­unnar að eng­inn hafi fundið það hjá sér að koma þess­ari deyj­andi starf­semi til varn­ar. Hvar voru lýð­ræð­is­lega kjörnir full­trúar lands­ins þegar þetta dauða­færi datt inn? Af hverju steig eng­inn fram og barð­ist fyrir því að sjoppur legð­ust ekki af? Af hverju stofn­uðu sjoppu­kallar ekki hags­muna­fé­lag og lögð­ust í kröfu­gerð­ar­póli­tík? Það hefði t.d. verið hægt að fara í sam­starf með höf­und­ar­rétt­ar­höfum gegn ólög­legu nið­ur­hali og fara í hvatn­ing­ar­á­tak til fólks um að fara aftur út í sjoppu að leigja víd­eó­spólu. Svo hefði verið hægt að fara í bar­áttu gegn nammi­börum. „Sjopp­unammi – þú veist hverjir hafa hand­fjatlað það“, hefði getað verið slag­orð til höf­uðs nammi­bara-út­káf­aða namm­inu. 

Í öllu falli hefði maður viljað sjá að minnsta kosti einn gamlan góðan þing­mann taka þetta upp á sína arma. Þó ekki væri nema bara til þess að ná inn atkvæðum sjoppu­kall­anna og tryggja sér í leið­inni sess í sög­unni. En ekk­ert slíkt gerð­ist og því fór sem fór. 

Hin eilífa hringrás

Við erum að vísu ekki komin þang­að ennþá – gefum því kannski 10-15 ár í við­bót – en þegar allra síð­asta sjoppan í Reykja­vík leggur upp laupana og í stað­inn kemur enn ein nútíma­leg mat­vöru­versl­un­in, með öll gólf slípuð niður að lands­námsösku, sjón­steypu á öllum veggjum og vin­tage hús­gögn sem sýna karakt­er, rekin af hjónum sem gáfust upp á álag­inu í fjár­mála­geir­anum og leggja aðal­á­herslu á ferska hrá­vöru, þá ger­ist það. 

Í sam­ræmi við lög­málið um hina ei­lífu hringrás og okkar rok­gjarna, síbreyti­lega eðli mun sakn­að­ar­bylgjan loks­ins rísa, minn­ingin af fjár­hags­lega rús­sí­ban­anum í spila­köss­unum og steik­ar­bræl­unni á grill­inu fer allt í einu að ljóma í hugum fólks og fyrsta nútíma­sjoppan opnar aft­ur.

Höf­undur er lög­maður og annar umsjón­ar­manna hlað­varps­ins His­m­is­ins.