Und­an­farna tvo daga hafa almenn­ingi birst yfir­grips­miklar upp­lýs­ingar um stöðu efna­hags­mála. Fyrst í fjár­mála­á­ætlun rík­is­stjórnar Katrínar Jak­obs­dóttur, fyrir árin 2019 til 2023, og síðan í ræðum Þór­unnar Guð­munds­dótt­ur, for­manns banka­ráðs Seðla­banka Íslands, Más Guð­munds­sonar, seðla­banka­stjóra, og Katrínar Jak­obs­dótt­ur, for­sæt­is­ráð­herra, á 56. aðal­fundi bank­ans í dag.

Hag­vöxtur hefur verið kraft­mik­ill und­an­farin ár (3,7 pró­sent í fyrra), hækkun hús­næð­is­verðs nær for­dæma­laus hvert sem litið er í heim­in­um, og atvinnu­leysi mælist lítið sem ekk­ert, eða á bil­inu 2 til 3 pró­sent.

Ýmis­legt má segja um stöð­una, eins og hún blasir við þessi miss­er­in, en eftir mik­inn upp­gangs­tíma á und­an­förnum árum þá má segja að það séu ákveðnar blikur á loft­i. 

1. Hækkun hús­næð­is­verðs­hefur verið mikil á und­an­förnum árum. Verðið á höf­uð­borg­ar­svæð­inu hefur tvölfaldast, á ein­ungis sex árum. Sé horft á hlut­ina í erlendri mynt, þá er þró­unin enn ýkt­ari. Íbúð sem kost­aði 25 millj­ónir árið 2015, var þá verð­metin á 178 þús­und Banda­ríkja­dali. Í dag er þessi íbúð metin á 400 þús­und Banda­ríkja­dali, miðað við verð­þró­un­ina eins og hún hefur verið að með­al­tali á höf­uð­borg­ar­svæð­inu, und­an­farin þrjú ár. Það er vel rúm­lega tvö­földun á þremur árum. Það verður að koma í ljós hvort verð­lækk­un­ar­ferli sé framund­an, hvort sem það verður mælt í erlendri mynt - þá í gegnum veik­ingu krón­unnar lík­lega - eða í nafn­verði íbúða, en það ætti ekki að koma neinum á óvart. Það sem fer svona hratt upp, gæti alveg komið niður aft­ur, þó það verði ekki dram­tísk lækk­un.

2. Verð­lag á Íslandi er orðið hátt á nær alla mæli­kvarða, og laun líka. Ekki síst sé horft á hlut­ina í alþjóð­legum sam­an­burði þegar kemur að laun­um, bæði hjá hinu opin­bera og á einka­mark­aði. Þar ræður styrk­ing krón­unnar miklu. Mörg útflutn­ings­fyr­ir­tæki þurfa að halda vel á spöð­unum til að missa ekki sam­keppn­is­stöðu sína. Þetta á sér­stak­lega við um félög sem eru í alþjóð­legri sam­keppni, eins og t.d. í hug­bún­að­ar­geir­anum og þekk­ing­ar­iðn­aði af ýmsu tagi. Mikið launa­skrið, sam­hliða hraðri styrk­ingu, hefur gert mörgum fyr­ir­tækjum erfitt fyr­ir, þó lítið hafi heyrst af því í opin­berri umræðu. Eftir því sem tím­inn líður án þess að aðstæður batni, því erf­ið­ara verður fyrir mörg fyr­ir­tæki að vaxa og dafna. 

3. Áform stjórn­valda um að stór­auknar fjár­fest­ingar í innviðum lands­ins er mikil gleði­fregn enda löngu tíma­bært er að efla fjár­fest­ingar í innvið­um. Tug­millj­arða fram­kvæmdir eru á teikni­borð­inu, en lík­lega á eftir að taka nokkuð snúna umræðu um útfærsl­ur, t.d. þegar kemur að veg­toll­u­m. 

Fjár­fest­ingar í innviðum fjar­skipta - þar sem stefnt er að því að ljúka ljós­leið­ara­væð­ingu lands­ins árið 2020 - eru gleði­legar og munu styrkja íslenskt efna­hags­líf til lengd­ar. Upp­bygg­ing í heil­brigð­is- og mennta­kerf­inu eru einnig gleði­efni. Betur má ef duga skal, því upp­safn­aður vandi er mik­ill. Sér­stak­lega er veik staða leik- og grunn­skóla­kerf­is­ins áhyggju­mál (ekki síst lág laun kenn­ara), en þó sveit­ar­fé­lögin sjái um rekst­ur­inn á þessum skóla­stig­um, þá mun þurfa sam­stillt átak til að styrkja þau og bæta umhverfi til að mennta börn í takt við þarfir nútím­ans. Í fjár­mála­á­ætl­un­inni birt­ist áhersla á þessi mál hjá rík­is­stjórn­inni.

4. Mesti vandi rík­is­stjórn­ar­inn­ar, og lík­lega íslensks sam­fé­lags í heild sinni, snýr að því að ná sátt á vinnu­mark­aði. Úrskurðir kjara­ráðs og gríð­ar­legt launa­skrið hjá hinu opin­bera, ekki síst stjórn­endum og ráða­mönnum þjóð­ar­innar (for­set­inn und­an­skil­inn), hefur grafið undan sátt á vinnu­mark­aði. Verka­lýðs­hreyf­ingin er að ganga í gegnum miklar breyt­ing­ar, ekki síst af þessum ástæð­um. Katrín Jak­obs­dótt­ir, for­sæt­is­ráð­herra, gerði þetta að umtals­efni í ræðu sinni á árs­fundi Seðla­banka Íslands, og nefndi - einu sinni sem oftar - að sam­talið milli verka­lýðs­hreyf­ing­ar­inn­ar, stjórn­valda og ann­arra sem telj­ast til aðila vinnu­mark­að­ar­ins, þyrfti að vera hrein­skipt­ið. Því miður hefði farið svo, á und­an­förnum árum, að traustið hefði farið í þessu sam­tali, með þeim afleið­ingum sem nú blasa við á vinnu­mark­aði. Þar sem verk­föll virð­ast handan við horn­ið, og umræða um end­ur­skil­grein­ingu á því hvað teljist vera félags- og efna­hags­lega sann­gjarnar kröfur í nútíma­sam­fé­lagi, hefur varla farið fram.

Það er ekki bara verka­lýðs­hreyf­ingin sem þarf að vilja sam­tal­ið, heldur líka stjórn­völd. Þau þurfa að lesa í stöð­una og taka djarfar ákvarð­anir til að brúa bil­ið, ef þess þarf. Launa­skrið stjórn­enda hjá rík­inu og hjá ráða­mönnum er ekki nátt­úru­lög­mál, svo dæmi sé tek­ið. Stjórn­ar­and­staðan hefur ein­blínt á þessi mál - stóru vel­ferð­ar­málin og hvernig kök­unni er skipt - í sinni gagn­rýni á fjár­mála­á­ætl­un­ina, og það er full­kom­lega skilj­an­legt. Þó lausn­irnar séu ekki ein­faldar á þess­ari snúnu stöðu á vinnu­mark­aði og í sam­fé­lag­inu, þá munu þær ekki fæð­ast í góðu tómi í róleg­heit­un­um. Það er alveg örugg­t. 

Eins og Bjarni Bene­dikts­son, fjár­mála- og efna­hags­ráð­herra og for­maður Sjálf­stæð­is­flokks­ins, hefur rétti­lega bent á, þá hefur Ísland nú sögu­legt tæki­færi til að koma enn sterk­ari stoðum undir efna­hag Íslands til fram­tíðar lit­ið. Skuldir eru á hraðri nið­ur­leið og ytri skil­yrði hafa verið hag­felld á end­ur­reisn­ar­tím­an­um. En þetta er ekki sjálf­sögð staða, og til lengdar mun Ísland ekki kom­ast upp með að vera dýrt, á nær alla mæli­kvarða, í alþjóð­legum sam­an­burði. Allt leitar jafn­vægis að lokum og von­andi tekst að nýta tæki­færin til að styrkja enn frekar góða stöðu.