Á dög­unum var eldri maður dæmdur í fjög­urra ára fang­elsi fyrir kyn­ferð­is­lega mis­notkun á barni. Brotin voru framin á tæp­lega ára­tugslöngu tíma­bili en fórn­ar­lambið var á aldr­inum þriggja til ell­efu ára þegar þau áttu sér stað.

Ekki þarf að fjöl­yrða um hversu ógeð­felld þessi brot eru, en óhætt er að segja að refs­ingin í þessu máli, og mörgum við­líka mál­um, sé umhugs­un­ar­efni.

Sé horft á málin í sam­hengi við refs­ingar í fíkni­efna­málum þá blasir við sér­kenni­leg staða.

Á réttri leið?

Að und­an­förnu hefur grafal­var­leg þróun í heimi vímu­efna svarta hag­kerf­is­ins verið til umfjöll­unar í fjöl­miðlum og hjá hinu opin­bera.

Ungt fólk hefur verið að deyja með tíðu milli­bili að und­an­förnu og læknar hér á landi ótt­ast að far­aldur - svip­aður og hefur sést í Banda­ríkj­unum á und­an­förnum árum - sé nú far­inn af stað. 

Hug­rakkt fjöl­skyldu­fólk, sem hefur misst börn sín, hefur komið fram í við­tölum í fjöl­miðl­um, og lýst þess­ari skelf­ingu og reynt benda á vítin til var­ast. Ráða­menn eiga að taka við þessum skila­boð­um, leggj­ast yfir stöð­una - lög­in, refs­ing­ar, lög­gæsl­una og árang­ur­inn af núver­andi stefnu - og meta hvað sé best að gera. Þeir verða að spyrja: Erum við á réttri leið?

Neyð­ar­á­stand

Í Banda­ríkj­unum er nú form­lega skil­greint neyð­ar­á­stand vegna tíðra dauðs­falla þar sem fíklar hafa tekið of stóra skammta. Á fimm ára tíma­bili hafa dáið 300 þús­und manns. Ef fram heldur sem horfir þá munu á milli 70 og 80 þús­und manns deyja í Banda­ríkj­unum á þessu ári úr of stórum skammti.

Aukn­ingin er stans­laus. Núver­andi stjórn­völd í Hvíta hús­inu hafa boðað - og hrint að hluta í fram­kvæmd - harð­línu­stefnu þegar kemur að fíkni­efn­um.

Ákvörð­unin um að siga þjóð­varð­ar­lið­inu að landa­mær­unum við Mexíkó - sem er brjál­æð­is­leg að mörgu leyti - byggir að hluta á þess­ari heim­sýn; að ef það tekst að hefta aðgang að efn­unum sem koma frá Suð­ur­-Am­er­íku (af búgörðum í Kol­umbíu, Bolivíu, Perú og víð­ar) þá muni staðan að ein­hverju leyti skána í Banda­ríkj­un­um.

Fyrir utan hið aug­ljósa - það er full­komið árang­urs­leysi af núver­andi stefnu sem ein­kenn­ist af boðum og bönn­um, þungum refs­ingum og yfir­fullum fang­elsum - þá læð­ist að manni sá grunur að tær mann­vonska ráði þarna ferð­inni frekar en nokkuð ann­að. Van­þekk­ingin er ekki afsökun hér, því gögnin liggja fyr­ir.

Ef eft­ir­spurnin minnkar tíma­bundið í ein­hver efni, þá eykst hún í öðrum - jafn­vel enn hættu­legri. Það er ef ekki tekst að draga raun­veru­lega úr eft­ir­spurn­inni, en engin dæmi sjást um það neins staðar á Vest­ur­lönd­um. Þetta hefur verið ágæt­lega rakið í árs­skýrslum UNODC, stofn­unar Sam­ein­uðu þjóð­anna sem berst gegn fíkni­efnavá og skipu­lagðri glæp­a­starf­semi. Úr þeirri átt hefur und­an­farin ár verið biðlað til landa heims­ins að gjör­breyta nálgun sinni að fíkni­efna­vand­an­um, en lítið sem ekk­ert hefur verið hlust­að.

Fyrir liggur að far­ald­ur­inn í Banda­ríkj­unum - sem í lít­illi mynd sést á Íslandi líka - liggur meðal ann­ars í því að fíklar leita í stór­hættu­legt lækna­dóp (köllum það því sam­heiti yfir mörg lyf) frekar en önnur efni. Hjálp­ar­hönd heil­brigð­is­kerf­is­ins kemur ekki til þeirra. Fyrr en of sein­t. 

Frá­bært mann­úð­ar­starf, eins og Frú Ragn­heiður hjá Rauða kross­in­um, er und­an­tekn­ing í þessum sam­hengi, og það má einnig nefna neyslu­rými í Kaup­manna­höfn, heil­brigð­is­þjón­ustu við fíkla í Seattle og fleira jákvætt í þeim dúr. Lítil skref hafa verið stigin í átt að meira umburð­ar­lyndi þegar kemur að vanda fíkla, og alls staðar eru áhrifin jákvæð. Lífum er bjarg­að, mannúð ræður för.

Hvað erum við að gera á Íslandi?

Þó það sé kannski útúr­dúr fyrir ein­hverj­um, að staðan í hinum stóru Banda­ríkj­unum sé gerð að umtals­efni í sam­hengi við íslenskan veru­leika, þá er samt hollt að máta það hvernig við erum að gera hlut­ina. 

Lög­reglan heldur blaða­manna­fundi þegar milli­liðir eru teknir með efni í bát­um, og montar sig af því að hafa náð í efni og að tugir manna hafa unnið í mál­unum yfir margra mán­aða tíma­bil jafn­vel. 

Samt liggur fyrir - alveg óum­deil­an­lega - að sam­fé­lag hinna veiku minnkar ekk­ert við þetta og engin vanda­mál hafa horf­ið. Fæl­ing­ar­á­hrif­in, sem eiga að koma af þessum blaða­manna­fund­um, eru nákvæm­lega engin og senda engin skila­boð sem máli skipta. Eða halda ráða­menn kannski að þessi gamla taktík sé snjöll? Póli­tískt er mögu­lega hægt að slá ein­hverjar keilur með þessu. Hver veit.

Upp í hug­ann kemur góða sena í mynd­inni Sicario, þar sem snill­ing­ur­inn Jóhann Jóhanns­son magnar upp áhrifin með frá­bærri tón­list sinni. Þá spyr yfir­mað­ur­inn í fíkni­efna­deild lög­regl­unnar í Arizona und­ir­mann sinn, um árang­ur­inn í stríð­inu við fíkni­efn­in: Do you feel like we are winn­ing? (Finnst þér eins og við séum að vinna?) Það var fátt um svör. Ekki vant­aði samt hörk­una og fjár­út­litin í vopnuð átök.

Fyrir liggur að íslenskir stjórn­mála­menn hafa sett lög og markað með þeim stefnu, þar sem veikt fólk - oftar en ekki burð­ar­dýr í málum - er dæmt í margra ára fang­elsi fyrir aðild sína að smygli á efn­um. 

Dóm­harkan ræðst meðal ann­ars af því hversu sterk efnin eru, en burð­ar­dýrin hafa aldrei neina þekk­ingu á því og hafa enga stöðu til að leggja mat á það að neinu leyti. Oftar en ekki undir kúg­unum og hót­unum um ofbeldi gagn­vart sér og sín­um. Óhætt er að segja að þetta sé sér­kenni­legt.

Eitt versta dæmið sem sést hefur á Íslandi, um öfug­snúna refsi­hyggju í fíkni­efna­mál­um, var þegar hol­lensk kona, sem var burð­ar­dýr í smygli til Íslands, fékk ell­efu ára fang­elsi í hér­aði fyrir sitt hlut­verk.

Í Hæsta­rétti var refs­ingin minnkuð niður í átta ára fang­elsi. Í mál­inu beitti lög­reglan kon­unni sem tál­beitu og setti hana í stór­hættu, í grimmum heimi hins svarta hag­kerf­is. Hún var sam­vinnu­þýð og tók þátt í aðgerðum lög­reglu.

Ætli stjórn­mála­menn séu stolt­ir?

For­vitni­legt væri að fá hrein­skilið mat frá stjórn­mála­mönnum um hvort þeir séu stoltir af stefn­unni sem þeir marka með lögum í þessum mála­flokki. Margar spurn­ingar koma upp í hug­ann.

Er mögu­legt að ein­hvers konar hugs­un­ar­villa ein­kenni nálg­un­ina að vímu­efna­vanda? Erum við að hjálpa fíklum nægi­lega mik­ið? Ein­kenn­ist nálgun okkar að fíkni­efna­vand­anum af for­dómum gagn­vart veik­indum fíkla og fjöl­skyldum þeirra? Tekst okkur að upp­ræta hið svarta hag­kerfi, þar sem ofbeldi er gjald­mið­ill­inn oftar en ekki, með ein­hverjum hætti? Erum við að „vinna“ í stríð­inu gegn fíkni­efn­um? Átti hol­lenska burð­ar­dýrið skilið að fara í átta ára fang­elsi frekar en barn­a­níð­ing­ur­inn í fjögur ár? Er fjár­hags­legur stuðn­ingur við heil­brigð­is­þjón­ustu sem fíklar þurfa á að halda, í sam­ræmi við þörf­ina? Getur verið að við séum á rangri braut og nálg­unin að lýð­heilsu­vanda vímu­efna sé fyrst og fremst nið­ur­lægj­andi fyrir okkar sam­fé­lag?