Ég átti nýlega sam­tal við góðan vin. Hann var að segja mér frá ein­hverju sem honum þótti áhuga­vert í þætti af Planet Earth með David Atten­borough, hinum margróm­uðu heim­ild­ar­þáttum BBC. Það sem ég tók eftir í frá­sögn hans var hversu mikla ensku hann not­aði. Hann hafði horft á þátt með ensku tali og annað hvort hafði ekki áhuga á að snara vit­neskj­unni yfir á íslensku eða þá að hann var ekki með­vit­aður um þetta. Loks gat ég ekki setið á mér lengur og spurði hann beint út. Hann staldr­aði við og sagði, „whoa, sorrý, ég hafði bara ekki tekið eftir þessu. My bad.” Svo hlógum við báð­ir.

Hann hélt frá­sögn­inni áfram en nú kom babb í bát­inn. Ábend­ing mín trufl­aði hann. Hann gerði nokkrum sinnum hlé á máli sínu og spurði skömmustu­lega. „Hvað er hippopotamus á íslensku?“ „En flamin­go?“ Ég sá að hann var ekki sáttur með sig, og mér leið líka illa. Bölv­aður bess­erwiss­er­inn, gat ég aldrei þag­að? Þurfti ég endi­lega að lækka í vini mínum rostann, láta honum líða illa með sig? My bad. Frá­sögn hans fjar­aði út án þess að ná því hámarki sem hann hafði örugg­lega ímyndað sér þegar hann tók fyrst til máls.

Við ræddum þetta enn frekar dag­ana á eft­ir. Hann sagð­ist taka eftir þessu í fari ann­ars fólks. Þetta pirraði hann, honum fannst þetta allt að því ósiður og var búinn að skora á sjálfan sig að hætta að sletta á ensku nema hann absolút þyrfti þess. Hans orð. Ég reyndi að draga í land, enn fullur sekt­ar­kenndar yfir hegðun minni, en hann var ákveð­inn. „Ég er ekki bara að svíkja sjálfan mig um íslensk­una, ég er að sýna sonum mínum slæmt for­dæmi.“

Ég mót­mælti ekki frek­ar. Þetta var rétt hjá hon­um.

Nýlega las ég við­tal hér á Kjarn­anum við þjóð­þekktar per­són­ur. Þær eru ekki síst þekktar fyrir orð­færni sína á rit­uðu máli en við­talið var varla nema nýhafið þegar ein þeirra greip í frægan frasa á ensku úr kvik­mynd til að útskýra mál sitt almenni­lega. Það er svo sem eng­inn glæpur í sjálfu sér að vitna í fræga kvik­myndafra­sa, við gerum það öll endrum og sinn­um, en í ljósi umræðna minna og vinar míns stakk þetta í stúf. Hvaða von eigum við hin ef fólkið sem vinnur við að skrifa á íslensku þarf að seil­ast yfir Atl­ants­hafið til að koma hugs­unum sínum í mælt mál?

Í heim­inum eru töluð meira en sjö þús­und tungu­mál. Af þessum rúm­lega sjö þús­und eru um 35% talin í útrým­ing­ar­hættu, sem þýðir að innan við þús­und manns tala hvert þess­ara tungu­mála. Þrátt fyrir þennan gíf­ur­lega fjölda hefur um helm­ingur jarð­ar­búa aðeins átta fjöl­menn­ustu tungu­málin að móð­ur­máli. Átta tungu­mál. Öll hin mál­svæð­in, þessi minni, fljóta bara með eins og hrúð­ur­karlar utan á átta stór­hvöl­um.

Við fljótum með enska hvaln­um. Lítil eyja í miðju haf­inu á milli Banda­ríkj­anna og Bret­landseyja, við eigum í raun ekki mögu­leika á að verj­ast inn­rás þess­ara menn­ing­ar­svæða. Allt er blanda af báðu hér. Bítl­arnir og Guns N’ Roses, Harry Potter og Stjörnu­stríð, enski bolt­inn og NBA. Tungu­málið fylgir óhjá­kvæmi­lega í kjöl­far­ið. Ensku frasarnir verða að frösum hér líka. Welcome to the jungle. Use the force. He who must not be named. Við förum til útlanda og skyndi­lega segjum við Eider Gudjohn­sen í stað þess að tala um Eið Smára. Björk verður Bjork. Flug­fé­lag Íslands verður Air Iceland Conn­ect.

Þegar ég var sex ára fluttum við í ver­búð í Njarð­vík. Dvölin stóð stutt en á meðan við bjuggum þar voru nágrannar okkar tvö áströlsk pör á svip­uðum aldri og for­eldrar mín­ir. Þau tóku að sér að kenna mér eins mikið í ensku og þau gátu, ekki síst blóts­yrð­in, og þegar leiðir skildu ári síðar var ég orð­inn reiprenn­andi á tveimur tungu­mál­um. Það var ekki aftur snú­ið, ég til­eink­aði mér fljótt rest­ina af enskri tungu og var hættur að þurfa íslenska text­ann með sjón­varps­efn­inu áður en ég varð tíu ára. Ég gat lesið og skrifað ensk­una og fljót­lega gat ég einnig farið að leika mér með mis­mun­andi hreima. Ég hljóm­aði eins og rapp­ari frá Fíla­delfíu þegar ég vitn­aði í Will Smith en svo þegar ég var James Bond hljóm­aði ég eins og shonur Shean Conn­ery.

Ég hélt að þetta væri spes, að ég hefði þróað með mér ein­hverja náð­ar­gáfu, þar til ég varð aðeins eldri og fatt­aði að allir jafn­aldrar mínir gátu talað ensku. Á ung­lings­ár­unum vitn­uðum við í Sein­feld-­geng­ið, Chandler og Joey, eða aftur í Will Smith. Það var hluti af sam­fé­lagi ung­linga, hluti af því að vera (ung­ur) maður með (ung­um) mönnum að geta hent í flottar til­vitn­anir við öll tæki­færi. Við höfðum stigið saman yfir ein­hvern þrösk­uld og vorum flest fær á tveimur tungu­mál­um.

Ég er ekki réttur aðili til að segja til um hvað hefur breyst síðan þá, en það er ljóst að eitt­hvað hefur gerst. Börn eru farin að til­einka sér ensk­una miklu fyrr en þau gerðu áður. Eldri dóttir mín þurfti ekki ástr­alska nágranna til að læra ensku sex ára, hún var farin að tala hana nógu vel þá þeg­ar. Nú er hún níu ára og ég þarf stundum að sussa á hana þegar ég heyri hana taka upp tíunda Snappið í röð á enskri tungu til að senda bekkj­ar­systrum sín­um. Þá rang­hvolfir hún augum og fer fram í eld­hús, og stuttu síðar heyri ég hana segja, “just my dad, he’s such a motherfucker.” Hún lýgur því ekk­ert, er sjálf gang­andi sönnun þess, en hún veit pott­þétt ekki hvað hún er að segja. Hún er að apa upp ein­hverja frasa sem hún heyrði á YouTube eða Net­fl­ix, eða lærði hjá vin­konum sín­um. Eflaust kemur hluti af þessu til þar sem börn kom­ast í ensku­mæl­andi snjall­tæki miklu fyrr í dag. Við for­eldr­arnir hugsum hlut­ina kannski ekki alltaf til enda þegar við réttum barn­inu iPad, kveikjum fyrir það á Net­flix eða skráum það á Snapchat. Barnið gengur inn í heim þar sem allt er á ensku. Það notar filt­era til að skreyta sel­fie og hendir því svo í story áður en það horfir á Net­flix þar til augun í því verða græn, enda úrvalið botn­laust.

Margir hafa tjáð sig um þennan vax­andi vanda. Rótin skilst mér að felist í því að ung börn og krakkar eru í dag að til­einka sér ensk­una áður en þau ná fullu valdi á íslensku. Stýri­kerfin ná þeim löngu áður en íslenskar bækur geta kynnt sig. Ljóð­spor geta ekki keppt við Spoti­fy. Það stuðlar að fátækara móð­ur­máli, og auð­veldar ensk­unni að ná hrein­lega und­ir­tökum í lífi þeirra. Ég reyni að sporna við, þökk sé upp­eld­inu er dóttir mín bóka­ormur og hana skortir ekki íslenskan orða­forða, en svo hittir hún vini sína (í raun­heimum eða í sím­an­um) og þá kemur enskan alltaf með í heim­sókn.

Ekki mis­skilja mig. Það er jákvætt að búa að tungu­mála­kunn­áttu. Það ætti að vera jákvætt. Aðeins um helm­ingur jarð­ar­búa talar fleiri en eitt tungu­mál svo að vel sé. Aðeins 13% tala fleiri en tvö. Dóttir mín er ekki tíu ára og hún er þegar komin vel á veg. En það þarf að gæta þess að móð­ur­málið fái að vera móð­ur­mál­ið, og til þess að svo megi verða þurfum við að veita aðhald.

Í tungu­mála­kennslu er stundum sagt að ágætis við­mið á þekk­ingu tungu­máls sé þegar við­kom­andi getur farið að hugsa á tungu­mál­inu. Það er hægt að læra tungu­mál frá grunni og ná slíkum áfanga. Hins vegar hlýtur það að telj­ast vanda­mál þegar fólk er orðið svo gegn­sýrt af ensku að það ræður ekki við sig, þegar enskan er farin að bola íslensk­unni út í horn í hugs­unum og máli fólks. Þegar full­orðnir Íslend­ingar eru farnir að þurfa að þýða hugs­anir sínar yfir á íslensku til að koma þeim frá sér. Þegar heil­inn er ekki lengur viss um hvort sé móð­ur­mál­ið. Þegar við erum hætt að geta hugsað á íslensku.

Ég stend mig oft að þessu sjálf­ur. Ég stend vini mína að þessu. Og ég er far­inn að standa dóttur mína að þessu líka. Ég hef ákveðið að reyna að gera eitt­hvað í þessu, áður en illa fer. Ég vil geta hugsað á íslensku, þótt ég sé svo ágætur í að snara því yfir á ensku þegar ég þarf þess. Ég vona að ég geti forðað dóttur minni frá því að hugsa á ensku. Ann­ars verður það my bad.