Ég er oft spurð hvernig standi á því að not­aðar séu mis­mun­andi aðferðir við að finna og meta umfang raka­skemmda í hús­næði. Hvernig það megi vera að á meðan einn aðili meti ástand hús­næðis full­nægj­andi, geri annar alvar­legar athuga­semdir við ástand þess.

Í mörgum til­fellum er ráð­gjöfin einnig ekki sú sama eftir að  raka­vanda­mál hefur feng­ist stað­fest og jafn­vel að ráð­gjöf sé mis­mun­andi með til­liti til hags­muna­að­ila hverju sinni.

Hvað liggur að baki raka­mæl­inga og mati á umfangi raka­skemmda í hús­næði ? Hvað þarf sá sem kaupir þjón­ust­una að hafa í huga?

Sér­tæk þekk­ing og reynsla við mæl­ingar og mat raka­skemmda og myglu í hús­næði hefur hingað til verið tak­mörkuð hér­lend­is. Það eitt og sér skýrir mögu­lega það mis­ræmi sem orðið getur við mat á umfangi raka­skemmda og einnig haft áhrif á þá ráð­gjöf sem gjarnan er mælt með í kjöl­far­ið.

Mik­il­vægt er að  leitað sé ráð­gjafar hjá við­ur­kenndum aðilum sem sann­ar­lega hafa sérstæka þekk­ingu og reynslu til að greina raka­vanda­mál í hús­næði. Því miður er staðan ennþá þannig hér­lendis að ekki eru gerðar nægar kröfur til mats­að­ila og því getur næstum hver sem er gefið sig út fyrir að vera sér­fræð­ingur þegar kemur að því að mæla og stað­festa raka­skemmdir og myglu í hús­næði.

Það er mik­il­vægt að hús­eig­endur séu með það á hreinu strax í byrjun hvaða upp­lýs­inga skoðun er ætlað að afla og hvað gera á með nið­ur­stöð­urn­ar. 

Til­gang­ur, mark­mið eða rann­sókn­ar­spurn­ing strax í byrjun ræður þarna ýmsu varð­andi útkom­una:

Eru veik­indi eða ein­kenni mögu­lega tengd við­veru í hús­næði?

Er þörf á mati á ástandi með til­liti til raka eða leka, heild­ar­út­tekt eða stað­bund­inni skoð­un?

Eru lekar þekktir en orsakir óþekkt­ar? (grein­ing á raka­vanda­máli)

Er óskað eftir ráð­gjöf sem snýr að því að bæta loft­gæði, hvernig bregð­ast megi við raka­skemmdum inn­an­dyra, við­eig­andi við­gerðum og hreins­un?

Óskar eig­andi eftir til­lögum til úrbóta vegna loft­gæða og inni­vistar, ekki bara raka­skemmda?

Er óskað eftir ráð­gjöf varð­andi við­hald, næstu skref, útfærslu við­gerða og fyr­ir­byggj­andi aðgerðir til þess að auka verð­mæti bygg­ing­ar?

Er óskað eftir bygg­ing­ar­eðl­is­fræði­legri úttekt eða rýni vegna mögu­legra vanda­mála sem tengj­ast raka­þétt­ingu í hús­næði, loft­leka eða efn­isvali?

Til­gangur og mark­mið úttektar getur þannig verið mis­mun­andi hjá eig­anda eða for­ráða­manni hús­næð­is­ins og reyndur og  vand­virkur skoð­un­ar­maður reynir að sam­ræma þessa þætti eins og við á í hverju til­felli. Enda­mark­miðið í öllum til­fellum er það sama, þ.e. að meta og bæta raka­á­stand og loft­gæði í hús­næði.

Nauð­syn­legt er að taka fram að engin ein leið eða ein ákveðin aðferð er til, til þess að meta loft­gæði, raka­skemmdir eða myglu. Engin stök mæl­ing eða gróft mat gefur slíkar upp­lýs­ing­ar.

Hvað er það nákvæm­lega sem þarf að mæla, skoða og ráð­leggja ?

Sterk tengsl eru á milli við­veru í raka­skemmdu hús­næði og ýmissa ein­kenna en þó hefur enn ekki tek­ist að finna beint orsaka­sam­hengi ein­stakra þátta sem hægt er að mæla í bygg­ingum við heilsu nema  í til­felli ast­hma. Rann­sóknir eiga eftir að færa okkur upp­lýs­ingar í náinni fram­tíð en til­vist geisla­bakt­ería og myglu­eit­ur­efna spilar mögu­lega hlut­verk svo eitt­hvað sé nefnt. Því er ekki ljóst á þessum tíma­punkti hvað nákvæm­lega þarf að mæla til þess að hægt sé að gera áhættu­mat vegna heilsu­kvilla og gerir það verk­efnið að enn stærri áskor­un. Sterk­ustu tengslin við ýmis heilsu­farsein­kenni koma fram við mat á lykt og raka­skemmd­um.

Sam­kvæmt Alþjóða­heil­brigð­is­mála­stofn­un­inni (WHO) þá er raki í bygg­ingum og mygla áhættu­þáttur fyrir heilsu og í lýð­heilsu­legu til­liti þurfi að grípa til aðgerða til að upp­ræta raka og fjar­lægja raka­skemmd bygg­ing­ar­efni. Þeim leið­ar­vísum ætti að fylgja.

Einnig er vert að taka fram að sér­hæfðri kennslu í þessum fræðum er enn sem komið er,  ábóta­vant hér­lend­is, og því ekk­ert óeðli­legt að þessi þekk­ing sé enn ekki almennt til stað­ar.

Skoða þarf hús­næði í sam­hengi við upp­bygg­ingu þess, hönn­un, notk­un, íbú­a/­starfs­fólk, hegð­un, fyrri sögu og við­halds­ferli.  

Hvaða aðferðir eru not­aðar við mat á hús­næði og hvaða upp­lýs­ingar gefa þær:

Sjón­ræn skoðun og mat

Raka­mæl­ingar

Mæl­ing­ar, rann­sóknir og sýna­taka

Aðrir þætt­ir, loft­ræs­ing, útgufun efna, þrif og efn­is­val

Sjón­ræn skoðun á bygg­ingu og umhverfi

Kost­ir:

Reynslu­mik­ill skoð­un­ar­maður sem þekkir vel til upp­bygg­ing­ar, grund­vallar bygg­ing­ar­eðl­is­fræði, mögu­legs rakaflæðis og áhættu­svæða, get­ur, vopn­aður góðu vasa­ljósi og þef­skyni, gefið hús­eig­anda góðar upp­lýs­ingar um raka­vanda­mál og áhættu­svæði.

Sem dæmi um upp­lýs­ingar sem hægt er að fá við sjón­rænt mat má nefna:

Ástand utan­húss (klæðn­ing, múr, máln­ing), við­halds­þörf utan­húss, stað­setn­ing dren­lagna eða þak­renna, rakaum­merki í máln­ingu eða á gól­f­efn­um, rakatauma á máln­ingu, bygg­ing­ar­efni og ástand þeirra, upp­bygg­ing og frá­gangur á raka­svæð­um, frá­gangur við glugga, hurðir og í vot­rým­um.

Lykt sem ein­kennir raka­skemmdir gefur einnig hug­mynd um ástand.

Upp­bygg­ing á þaki, útveggjum og almennur frá­gangur er stundum sjá­an­legur án þess að opna þurfi inn í bygg­ing­ar­hluta.

Skoðun á teikn­ingum getur gefið glögga mynd af áhættu­svæðum og mögu­legum leka­leið­um, loft­lekum eða göllum í hönnun eða frá­gangi. Til þess að meta mögu­lega skert loft­gæði vegna þess­ara þátta, þarf skoð­un­ar­maður meðal ann­ars að hafa reynslu og þekk­ingu til þess að meta hvort að áhætta sé aukin vegna efn­is­vals, upp­bygg­ingar eða loft­leka­leiða.

Taka þarf til­lit til legu hús­næðis í lands­lagi, grunn­vatns­stöðu, berg- og jarð­vegs­gerð, stað­setn­ingu í fjöl­býli, land­fræði­lega legu og stað­setn­ingu.

Tak­mark­an­ir:

Reynsla og þekk­ing skoð­un­ar­manns á raka­skemmdum getur verið tak­mark­andi þátt­ur. Það er ekki sjálf­gefið að fag­að­ili í bygg­ing­ar­iðn­aði eða mats­maður þekki til þess­ara fræða.

Sjón­ræn skoðun ein og sér getur ekki metið áhættu vegna loft­gæða og inni­vistar enda eru raka­skemmdir og mygla í flestum til­fellum falið innan í veggj­um, undir gól­f­efnum eða í þak­rým­um, þrátt fyrir að engar vís­bend­ingar séu til staðar við skoð­un. Eldri raka­skemmdir og lekar koma ekki fram við sjón­ræna skoðun og útgufun efna er heldur ekki metin sjón­rænt.

Í mörgum til­fellum þarf að opna inn í bygg­ing­ar­hluta til þess að stað­festa vanda­mál eða umfang. Þá nýtir skoð­un­ar­maður jafnan þær upp­lýs­ingar og reynslu sem liggja fyrir eftir sjón­rænt mat, skoðun á teikn­ingum og raka­mæl­ingu.

Sjón­rænt mat á bygg­ing­ar­efnum gefur ekki endi­lega góða mynd af raka í bygg­ing­ar­efn­um. Múr, ílögn eða önnur bygg­ing­ar­efni geta virst þurr við sjón­rænt mat en við mæl­ingar getur vatns­virkni þeirra reynst nægi­leg til vaxtar raka­sæk­inna örvera og auk­innar útguf­unar efna.

Saga bygg­ing­ar, notkun og líðan not­enda

Kost­ir:

Saga um eldri leka og vatns­tjón koma alltaf að gagni. Eldri raka­skemmdir eru taldar vera vara­samar í lýð­heilsu­legu til­liti eins og virkir lekar þar sem er bleyta. Þess vegna er afar hjálp­legt ef fyrir liggja upp­lýs­ingar um aðgerðir og við­brögð við fyrri tjónum og lek­um. Við­gerðir inn­an­dyra eru oft tak­mark­aðar og nægja gjarnan ekki til að bæta loft­gæði og því eru upp­lýs­ingar um aðgerðir og umfang hjálp­leg­ar.

Mik­ill kostur er ef nákvæm við­halds­saga bygg­ingar liggur fyrir og kemur að miklu gagni við frek­ari rann­sóknir og ráð­gjöf.

Upp­lýs­ingar um notkun á hús­næði, raka­á­lag og hegðun not­enda getur gefið vís­bend­ingar um ástand hús­næð­is.

Líðan og ástand not­enda í hús­næði gefur góðar vís­bend­ingar um inni­vist og þá eru gjarnan lagðir fyrir not­endur við­ur­kenndir spurn­inga­list­ar, þar sem aðrir trufl­andi þættir eins og félags­legt umhverfi eru teknir til skoð­unar þegar nið­ur­stöður eru túlk­að­ar. Ein­kenni íbúa og not­enda gefa þó oft raunsanna mynd af ástand­inu, sér­stak­lega ef ein­kenni eru við­var­andi eða lang­vinn en minnka þegar hús­næði er yfir­gef­ið.

Tak­mark­an­ir:

Upp­lýs­ingar um leka og tjón eru oft tak­mark­aðar og óljós­ar. Stundum er erfitt að nálg­ast upp­lýs­ingar hjá trygg­inga­fé­lögum og fyrri eig­endum og oft á tíðum man fólk ekki nákvæm­lega hvernig var staðið að verki eða hvað var gert við.

Við­halds­saga er ekki skrá­sett og myndir af fram­kvæmdum liggja ekki fyr­ir, né verk­ferlar eða skipu­lag verk­efna.

Upp­lýs­ingar um notkun frá þeim sem dvelja í hús­næði eru oft á tíðum bjag­aðar og mis­mun­andi á milli ein­stak­linga. Heppi­leg­ast er að setja inn sírita til þess að fylgj­ast með loft­raka, hita og loft­skiptum þannig að hægt sé að átta sig frekar á notkun og hegðun not­enda hús­næð­is­ins.

Notkun og raka­á­lag í bygg­ingum gæti hafa verið breyti­legt frá því að húsið var byggt og stundum eru ein­göngu tak­mark­aðar upp­lýs­ingar til stað­ar. Teikn­ingar á eldri húsum eru oft ekki í sam­ræmi við raun­veru­lega upp­bygg­ingu eða her­bergja­skip­an.

Hér hefur verið farið yfir þá þætti við skoðun sem getur verið gott að vita fyrir þann sem óskar eftir mati á hús­næði.

Í næsta pistli verður farið nánar yfir raka­mæl­ingar og sýna­töku, kosti og tak­mark­anir sem vert er að hafa í huga.