Í tengslum við kjara­samn­ings­gerð á Íslandi er mikið talað um nor­rænt sam­fé­lags eða launa­setn­ing­ar­lík­an. En svo virð­ist sem hver og einn þeirra aðila sem um véla skilja hug­takið nor­rænt sam­fé­lags­líkan þeim skiln­ingi sem þeim hent­ar. 

„Nýja" verka­lýðs­for­ystan ein­blínir á hátt lág­launa­stig. Atvinnu­rek­endur (og „gamla“ verka­lýðs­for­ystan) ein­blína á hóf­stilltar launa­hækk­anir á grund­velli fram­leiðni­þró­unar (eða þró­unar á verð­lagi útflutn­ings­greina). „Gamla“ verka­lýðs­for­ystan reyndi að setja launa­breyt­ingum ann­arra aðila en eigin félags­manna ósveigj­an­legan ramma. 

Jafn­framt hefur „gamla“ og „nýja“ verka­lýðs­for­ystan lagt ofurá­herslu á að halda aftur af hækk­unum í efri þrepum launa­ska­l­ans. Æðstu emb­ætt­is­menn eru þar alltaf í skot­lín­unni, stundum með réttu, stundum ekki. Stundum er spjótum beint að háskóla­mennt­uðum opin­berum starfs­mönnum líka. Þau spjóta­lög „gömlu“ verka­lýðs­for­yst­unnar bára þann árangur haustið 2016 að rík­is­á­byrgð á líf­eyri opin­berra starfs­manna var afnumin gegn loðnum lof­orðum um bætur í formi grunn­launa­hækk­ana. Þá hefur „nýja“ verka­lýðs­for­ystan lagt áherslu á viða­miklar breyt­ingar á tekju­skatts­kerf­in­u. 

Megininntak þeirra breyt­inga er að færa kaup­mátt skatt­frels­is­marka til þess sem var árið 1988 þegar stað­greiðslu­kerfið var tekið upp. Ljóst er að slík breyt­ing ein og sér er afar kostn­að­ar­söm og verður ekki fram­kvæmd nema með grund­vallar breyt­ingum annað tveggja á skatt­kerf­inu eða útgjalda­kerfum eða hvoru tveggja. Greini­legt að hver og einn aðil­anna á vinnu­mark­aðnum skilur hug­takið „nor­rænt sam­fé­lags­lík­an“ sínum skiln­ingi.

En hvað er nor­ræna kjara­samn­ings- og sam­fé­lags­líkan­ið? Það er sam­fé­lags­sátt­máli um að setja almenna vel­ferð sem höf­uð­mark­mið í rekstri þjóð­fé­lags­ins. Í þessu felst að mark­miðið er ekki að hámarka lands­fram­leiðslu á mann eða að hámarka með­al­tal pen­inga­legra eigna á mann. Þvert á móti er horft bæði til dreif­ingar tekna og stöðu með­al­tala. Til þess að ná mark­mið­inu um mikla almenna vel­ferð þarf engu að síður mjög fram­leiðið atvinnu­líf, mik­inn sköp­un­ar­mátt í atvinnu­líf­inu, mik­inn hreyf­an­leika á vinnu­afl­inu og öfl­ugt mennta­kerfi. Það þarf líka öfl­ugt end­ur­mennt­unar og atvinnu­leys­is­úr­lausna­kerfi og afar öfl­ugt og víð­tækt vel­ferð­ar­kerfi. Leiðin til þess að ná umræddum mark­miðum felst t.d. í að hafa lág­marks­laun mjög há og gera þannig ófram­leiðnum fyr­ir­tækjum ókleyft að starfa í land­inu (LM Eric­son og Nokia fundu upp far­sím­ann, en hættu fjölda­fram­leiðslu þeirra þegar erfitt reynd­ist að keppa við lágkostn­að­ar­lönd).

Það kostar líka tals­verða skatt­heimtu þar sem næstum allir taka þátt í að greiða skatta. Og það þýðir líka að atvinnu­þátt­töku­hlut­fall er nokkru lægra en hjá okkur nú (76-82%, á móti 88% á Ísland­i). Enn­fremur krefst nor­ræna sam­fé­lags­líkanið þess að til staðar séu mjög virkar mennta- og rann­sókn­ar­stofn­an­ir, mjög virk atvinnu­mark­aðsúr­ræði o.s.frv.

Í tengslum við kjara­samn­ingslot­una 2015 var SALEK nokk­urs konar töfra­orð. SALEK var kynnt sem nor­rænt samn­inga­lík­an, þó inn­tak þess væri mun tak­mark­aðra en lýs­ingin hér að ofan. SALEK stendur fyrir Sam­starf um Launa­upp­lýs­ingar og Efna­hags­for­sendur Kjara­samn­inga. Eins og nafn­ið, og útfærsla, ber með sér er ein­blínt væri á launa­mynd­un­ar­þátt­inn án þess að huga að öðrum þáttum sam­fé­lags­sátt­mála Nor­ræna lík­ans­ins. Í aðdrag­anda samn­ingslot­unnar nú hefur varla verið minnst á SALEK. En heild­ar­sýn­ina vantar enn­þá. Dæmi: Kröfur hinnar „nýju“, rót­tæku verka­lýðs­hreyf­ingar er að hækka ráð­stöf­un­ar­tekjur lág­marks­launa mjög mik­ið. Bent er á að því megi ná fram með skatta­lækk­un­um. Á sama tíma er áfram gerð krafa um nor­rænt þjón­ustu­stig á vel­ferð­ar­svið­inu. Þetta gengur heldur ekki upp. Það er ekki hægt að halda uppi nor­rænu vel­ferð­ar­kerfi og und­an­þiggja stóran hluta þegn­anna undan skatt­heimt­unni. Það er ekki hægt að fá trygg­ing­ar­vernd án þess að borga iðgjald­ið, það á alveg jafnt við hvort heldur veit­andi þjón­ust­unnar er einka­rekið trygg­ing­ar­fé­lag eða rík­is­sjóð­ur.

Þegar til lengri tíma er litið má velta fyrir sér hvort það sé ekki þver­stæðu­kennt að ætla sér að byggja upp hálaunaum­hverfi á Íslandi á grund­velli ferða­þjón­ustu. Ferða­þjón­usta er í grunn­inn lág­launa­starf­semi þar sem flug­liðar og hót­el­starfs­fólk á Íslandi er í beinni sam­keppni við flug­liða í Lett­landi eða Lit­háen og hót­el­starfs­fólk á Spáni, Tyrk­landi o.s.frv. Sömu­leiðis erum við stöðugt minnt á að til þess að ferða­þjón­ustan geti starfað þarf að halda uppi dýrum innviðum í formi sam­göngu­kerfis (veg­ir, brýr, flug­vell­ir), í formi bráða­þjón­ustu á heil­brigð­is­svið­inu, í formi bráða­við­bragðateyma björg­un­ar­sveita, lög­gæslu, sjúkra­flutn­inga­fólks og þyrlu­sveita. Vægi ferða­manna í þessum útgjöldum hlýtur að vera meiri á Íslandi en í mörgum öðrum löndum vegna strjál­býlis lands­ins og vegna þess hversu margir ferða­menn­irnir eru í sam­an­burði við heild­ar­fjölda lands­manna. Næstum allur er þessi kostn­aður er greiddur af almennu skatt­fé. Vissu­lega kemur hluti skatt­tekna af ferða­þjón­ust­unni, en enn er þeirri spurn­ingu ósvarað hvort hreinar tekjur af ferða­þjón­ust­unni geti staðið undir því að greiða laun sem eru sam­keppn­is­fær við laun í hátækni­greinum og jafn­framt að greiða fyrir það auka­á­lag sem greinin veldur á innviðum og sam­göngu­kerf­um. Kannski ættu stjórn­völd og aðilar vinnu­mark­að­ar­ins að koma sér saman um vand­aða mótun fram­tíðar atvinnu­stefnu fyrir lýð­veldið Ísland?

Höf­undur er pró­fessor í hag­fræði við Háskóla Íslands, hefur fjallað um vinnu­mark­aðstengd mál­efni í kennslu og rann­sóknum og á sæti í stjórn og samn­inga­nefnd Félags pró­fess­ora við rík­is­há­skóla.