Gríðarmikil stemming hefur myndast á internetinu nýlega. Tilefnið er að sjálfsögðu tillaga Landlæknis að setja sérstakan skatt á gos og nammi. Fólk á vinstri væng finnst þetta nó-breiner á meðan hægrimenn hneykslast á þessari aðför að frelsi einstaklingsins. Umræðan hefur að sjálfsögðu marga króka og kima, en í grunninn snýst hún um um það hvort sé tromp: Frelsi eða lýðheilsa.
Frelsisrökin er í sjálfu sér góð og blessuð; ef fólk vill borða sykur, þá má það það, en þau borga fyrir það og gjaldmiðillinn er framtíðarheilsa þeirra. Þessi rök missa þó aðeins mark sitt ef við skoðum það kerfi sem við lifum í. Eftir allt borga nammigrísirnir ekki einir fyrir nammi át sitt. Þar sem við rekum heilbrigðiskerfið úr sameiginlegum sjóðum endum við öll á því deila kostnaðnum sem nammi át krefst, eftir að það kemur að heilsu-skuldadögum. Þetta bendir fólk á vinstri væng oft á. Í þeim raunveruleika sem við lifum (og kerfinu eins og það er) hafa slík rök grip. Margir trúa því einnig að sykurskattar séu óskynsömum almenningi fyrir bestu. Fæstir segja það þó beint, en lesa má það á milli línanna.
20% verðhækkun á gosdrykkjum leiðir til 20% samdráttar í neyslu
Landlæknir telur það að lágmarki eigi að hækka verð á sykruðum drykkjum um 20%. Svo virðist vera sem þessi tala sé ekki dregin úr þunnu lofti. Rannsóknir sem WHO gefa það í skyn að 20% hækkun á slíkum vörum skili sér í u.þ.b. 20% samdrætti í neyslu þeirra. Það er svo sem ekkert óeðlilegt við þessa tölu og er hún einfaldlega afleiðing einnar bestu formúlu hagfræðinnar: Slutsky-formúlunnar.
Slutsky-formúlan er í raun sáraeinföld formúla. Og segir hún okkur það að þegar verð á einni vöru hækkar þá sé, tæknilega séð, hægt að spá fyrir um samdrátt í neyslu þeirra vöru og skipta má þessum samdrætti milli tveggja áhrifa. Annars vegar tekju- og hins vegar verðáhrifa.
Tekjuáhrifin má útskúra með einföldu dæmi. ímyndið ykkur ungan dreng. Köllum hann Palla. Palli fær vikulega 1.200 kr. í vasapening og vill ekkert annað við peninginn sinn gera en að kaupa kók dós, sem kostar 100 kr. Í þessu tilfelli kaupir Palli sér 12 dósir á viku. Ef í næstu viku 20 kr. skattur er settur á kók í dós, þá getur palli bara keypt 10 dósir. Sem sagt, 20% verðhækkun leiðir til tæplega 17% samdráttar í neyslu. Því er augljóst að eitthvað er til í þessari tölu; verðhækkanir leiða alltaf til samdráttar í neyslu, þó svo það sé ekki nema bara með því að gera neytendur fátækari (í þessu dæmi hefði Landlæknir getað náð sömu útkomu, 17% samdrætti, með því að biðla til foreldra Palla að lækka vasapeninginn hans um 200 krónur).
Verðáhrifin eru aðeins flóknari hnútur að leysa. Ég ætla samt að reyna. Ef Palli drekkur ekki bara kók, heldur líka sódavatn, þá hefur verðhækkun á kóki áhrif til viðbótar við það að gera Palla fátækari. Verðhækkunin gerir sódavatn ódýrara, í samanburði við kók. Því gæti slík verðhækkun haft þau áhrif að Palli drykki minna kók og meira sódavatn í staðinn. Í ýktustu tilfellum myndi Palli skipta út allri kók drykkju fyrir sódavatn. Sama hvað því líður, þá segir Slutsky okkur það að verðhækkanir draga alltaf eitthvað úr neyslu. (Að öllu óbreyttu, en auðvitað ef vasapeningurinn Palla hækkar samhliða verðhækkuninni, þá gæti neyslan aukist, en hún ykist alltaf minna en hún hefði gert ef verðið hefði aldrei verið hækkað.)
Hvað kemur í staðinn fyrir kókið?
Í raunheiminum eru tonn af drykkjum sem mismunandi einstaklingar gætu skipt yfir í ef verð á gosi hækkar. Draumur Landlæknis er auðvitað að fólk skipti út gosneyslu sinni fyrir súrkálsdrykk, þó hann sætti sig eflaust við ef fólk skiptir úr kóki í eplasafa. En hættan er að sjálfsögðu sú að fólk skipti yfir úr gosi í eitthvað jafn skaðlegt, eða skaðlegra.
Til dæmis gæti það gerst að fólk í leit að svaladrykk, sjái nú bjór sem ekki svo dýran kost. Staðreyndin er sú að bjórneysla Íslendinga hefur tekið stærðar stökk undanfarin ár. Það má vel vera tilviljun, en á árum þegar verðmunur á kók í dós og bjór hefur minnkað, hefur neysla á bjór tekið léttan kipp. Ekki má lesa of mikið í telaufin, en þetta ber þó að hafa í huga. Þökk sé hinni óstöðugu krónu, sveiflast verðið á kóki asni mikið milli ára. Slíkar hreyfingar gæti ríkið notfært sér til þess að reyna að setja skattinn þannig að hann best þjóni sínu markmiði. Og hvert neyslan leitar þegar verð hækka.
Landlæknir gegnir ekki auðveldu starfi. Embættið er á réttri braut og á klapp á bakið skilið fyrir vinnu sína. Embættinu ber að skoða hvernig er hægt að draga úr þeim kostnaði sem sykurneysla hefur á samfélagið. Það er gott að sjá þá vönduðu vinnu sem fór í að reyna að skilja hvernig hægt er að bregðast við. Því er mikilvægt, ef markmiðið er að bæta heilsu landsmanna og lækka kostnað af meðferð, að skilja hvert neyslan leitar eftir verðbreytingar. Þar gætu hagfræðingar komið að gagni.
