Hvað gerir sorp að sorpi? Í sem skemmstu máli má senni­lega segja að þegar við sem ein­stak­lingar sjáum ekki lengur per­sónu­legt hag­nýtt gildi í ein­hverri vöru verður hún að sorpi í okkar aug­um. Hvort heldur um er að ræða umbúð­ir, úrsér­gengin hús­gögn, föt, tól eða tæki eða ein­fald­lega mat­væli sem við höfum ekki lyst á lengur þá fær varan stimp­il­inn; sorp. Og það sem meira er, það er eins og hún sé ekki lengur á ábyrgð okkar sjálfra. 

­Reyndar hafa flest sam­fé­lög kosið þá leið að safna sorpi frá heim­ilum og fyr­ir­tækjum með því að sækja það heim að bæj­ar­dyr­um. Fyrir þessa þjón­ustu greiðum við vissu­lega, bæði söfn­un­ina og úrvinnsl­una. Jafn­framt hefur flokkun og end­ur­vinnsla auk­ist veru­lega síð­ustu ára­tugi en sem rót­tækur umhverf­is­sinni finnst mér hvergi nóg að gert. Og til að vera ekki bara sá sem nöldrar langar mig að benda á atriði sem breytt gætu ástand­inu.

Leggjum niður opin­bera sorp­hirðu

Við berum flest sjálf heim inn­kaupa­pok­ana úr Bónus og ökum sjálf heim vör­unum úr IKEA og greiðum fús og frjáls undir póst­send­ingar frá Kína, en við­horfið breyt­ist þegar við þurfum að losna við umbúð­irnar og hluti sem við teljum okkur ekki lengur hafa þörf fyr­ir. Þá þarf sveit­ar­fé­lagið að leggja okkur til tunnur og halda úti tækjum og mann­skap til að sækja heim til okkar rest­ina af því sem við skömmu áður bárum heim glöð og ánægð og óum­beð­in. Og ég er ekki bara að tala um okkur hrausta fólkið og okkur sem eigum bíla. Það leysa nefni­lega allir inn­kaupa­mál sín sjálfir eða með aðstoð ætt­ingja og vina. 

Okkur miðar hins vegar allt of hægt við að ná loka­tak­mark­inu sem hlýtur að vera að gera flokkun og end­ur­vinnslu svo altæka að sorp í nútíma­skiln­ingi þess orðs heyri sög­unni til. Fyrr getum við ekki og eigum ekki að tala um sjálf­bærn­i. 

Til­laga mín er því sú að sveit­ar­fé­lög leggi í fram­tíð­inni af sam­eig­in­lega sorp­hirðu og okkur íbú­unum verði gert að koma sjálf með „af­gang­ana“ á mót­töku­stöðv­ar. Aðal­at­riðið við þessa kerf­is­breyt­ingu er að nú breyt­ist sorpið í seðla. Við munum ekki sætta okkur við að bera út heilu rusla­pok­ana af dósum og flöskum, frauð­plast og bylgju­pappa, mjólk­ur­fernur og korn­fla­ke­s­pakka, nið­ur­suðu­dósir og gler­krukkur og allt annað sorp þar sem 80% er loft!! Og þá er ég kom­inn að öðrum þætti þess­ara kerf­is­breyt­inga.

Úrvinnslu­vélar inn á heim­ilin

Í vel­flestum nútíma­eld­húsum finnum við elda­vél, ísskáp, upp­þvotta­vél, bak­arofn og loft­ræstiviftu sem hluta af svo­kall­aðri eld­húsinn­rétt­ingu. Auk allra minni eld­hús­tækj­anna; hræri­vél­ar, kaffi­vél­ar, brauðristar, hita­könnu, bland­ara, popp­korns­vél­ar, sam­loku­grilla og nefndu það bara. Tækja­fram­leið­endur heims­ins hafa verið óþrjót­andi við að upp­fylla kröfur okkar um þessi sjálf­sögðu þæg­indi sem við skil­greinum svo. En afhverju hefur þró­unin sem lýtur að með­ferð á sorpi ein­skorð­ast til skamms tíma við rusla­fötu í vaska­skápnum og umdeilda sorp­kvörn í eld­hús­vöskum? Fram­sækn­asta hug­myndin er kannski inn­byggða sorp­rennan í fjöl­býl­is­húsum niður í rusla­tunnu­geymsl­una! 

Er ekki kom­inn tími á að við sjáum úrvinnslu­vél­ar, kannski í ísskáps­stærð, í hýbýlum nútíma­fólks? Tæki sem tætir niður pappa og/eða pressar hann í staðl­aða stærð af böggum (40x40cm til að nefna eitt­hvað), pressar allt plast úr við­eig­andi flokki með sama hætti, pressar áldósir og nið­ur­suðu­dós­ir, brýtur gler­um­búðir og hakkar líf­rænan úrgang sem við getum svo bætt til­búnum stoð­efnum við og skilar moltu að fáeinum vikum liðnum eða gert nær­ing­ar­vökva í þar til gerðum bland­ara. Með þessu yrðu til staðl­aðar ein­ingar inn á heim­il­unum sem væru þar með orðnar verð­mæti fyrir frek­ari úrvinnslu. 

Ég er ekki tækni­maður og nefni hér aðeins mögu­legar lausnir en ég tel að hér sé ögrandi áskorun fyrir tækni- og raun­greina­nem­endur háskól­anna okkar og ekki síður fyrir fyr­ir­tæki eins og Marel og Stjörnu­odda, og klár­lega fleiri, að ríða á vaðið og þróa slíka tækni. En nota bene það ger­ist ekk­ert í þessum málum nema þrýst­ingur neyt­enda komi til. - Og nú er komið að þriðja þrepi bylt­ing­ar­inn­ar.

Umhverf­is­vænni umbúðir

Þegar neyt­endur eru komnir með úrvinnslu­vélar inn á heim­ilin og farnir að fá greitt fyrir „af­urð­irn­ar“, og hafa fyrir því að fara með þær sjálfir á úrvinnslu­stöðv­ar, verður krafa þeirra um að umbúð­irnar falli að vél­unum og úrvinnslu­með­ferð­inni sjálf­sögð. Þetta leiðir til þess að fram­leið­endur verða í stór­auknum mæli að end­ur­hanna umbúðir og gera þær umhverf­is- og not­enda­vænni. Umbúðir úr sam­settum end­ur­vinnslu­flokkum munu eiga undir högg að sækja, magn þeirra sömu­leiðis og ekki síst verður krafan um end­ur­nýt­ingu sjálf­sögð. Mat­væla­meng­aðar umbúðir sem erfitt reyn­ist að þrífa detta út og trú­lega munu filmur og bakkar úr nið­ur­brjót­an­leg efni taka yfir. Eftir að þessi grund­vall­ar­breyt­ing hefur fest sig í sessi meðal ein­stak­linga í heim­il­is­rekstri munu fyr­ir­tækin og fram­leiðslu­geir­inn fylgja í kjöl­far­ið. 

Afleið­ing­arnar alls þessa verða stór­aukin umhverf­is­með­vit­und, stór­kost­leg minnkun á sorpi og sam­hliða stór­aukin end­ur­nýt­ing. Ef Íslend­ingar ríða á vaðið næðu þeir ákveðnu for­skoti, landi og þjóð til heilla. En grunn­ur­inn að öllu þessu er að við verðum sjálf að bera ábyrgð á sorp­inu okkar innan heim­il­is­ins. Og við verðum að geta treyst því að sú flokkun og úrvinnsla sem þar fer fram skili sér fer­il­inn á enda þ.e. að örlög flokk­aða sorps­ins séu tryggð til enda en því ekki ávísað til fátæk­ari landa eða til urð­un­ar.

Setjum stór­auknar kröfur á vöru­fram­leið­endur

Og þá er komið að síð­asta skref­inu í þessum pæl­ing­um. Í dag höfum við ítar­leg lög og alþjóða­samn­inga um heil­brigðis­kröf­ur, örygg­is­kröfur og inni­halds­lýs­ingar vöru, þannig að for­dæmi fyrir laga­setn­ingu á hendur fram­leið­endum eru sann­ar­lega fyrir hendi en eins og víða sannast, höfum við ekki hugsað fyrir örlögum vöru og efna að notkun lok­inni. Þó end­ur­vinnsla og flokkun úrgangs hafi vissu­lega kom­ist á dag­skrá fyrir nokkrum ára­tugum á sú fram­kvæmd langt í land og nægir að benda á frétta­myndir af íslenskum urð­un­ar­svæðum og plasti í höf­unum í því sam­bandi. Með kröfum um merk­ingar í hvaða förg­un­ar­flokk og/eða förg­un­ar­ferli hver ein­stakur hlutur á að fara væri lögð skylda á fram­leið­endur að sýna sam­fé­lags­á­byrgð og vinna með stjórn­völdum í hverju landi og stíga þannig gríð­ar­stórt skref til að draga úr magni sorps sem fer til brennslu og urð­un­ar. Sem dæmi um þessa breyttu hugsun mætti ann­ars vegar nefna að MS yrði að merkja sér­stak­lega öskj­una, filmuna og plast­lokið utan um smjörvann og hins vegar að Coke mætti ekki selja gos­drykki í Kenýa nema úrvinnslu­stöðvar fyrir drykkj­ar­vöru­um­búðir væru til staðar í land­inu. Loka­mark­miðið væri að flóknum sam­settum hlut­um, eins og raf­tækjum og bíl­um, yrðu að fylgja ítar­legar upp­lýs­ingar um úrvinnslu­ferðið og að auki væri ekki heim­ilt að selja inná mark­aði sem ekki hefðu yfir við­eig­andi lausnum að ráða.

Aug­ljós­lega eru hér lagðar til mjög rót­tækar breyt­ingar sem hefðu í för með sér miklar breyt­ingar á alþjóða­við­skipt­um. Við gerum okkur hins vegar flest grein fyrir að stór­kost­legra breyt­inga er þörf á flestum sviðum lifn­að­ar­hátta okkar nútíma­fólks. Segja má að lofts­lags­váin hafi tekið yfir sviðið síð­ustu miss­eri, að nokkru á kostnað umræðu um sjálf­bærni og endi­mörk vaxt­ar­ins. Allt ber þetta þó að sama brunni; stjórn­laus neysla okk­ar, sem hefur auk­ist gríð­ar­lega síð­ustu ára­tugi, fær ekki stað­ist hvorki í líf­fræði­legum né hag­rænum skiln­ingi hvað þá sið­ferði­leg­um.