Ráð­andi kerfi í heim­inum síð­ustu ára­tugi hefur verið hið kap­ít­al­íska mark­aðs­hag­kerfi, og systir þess vest­rænt lýð­ræði. Þeir sem eru jákvæðir gagn­vart þessum kerfum benda á að á grunni þeirra hafi friður ríkt í hinum vest­ræna heimi frá lokum seinni heims­styrj­ald­ar­inn­ar. Að mann­rétt­indi hafi sífellt fengið stærri sess í þeim löndum sem umfaðmað hafa kerf­in. Frelsi stór­aukist, tækni fleytt fram og, síð­ast en ekki síst, lífs­gæði mæld á þeim mæli­kvarða sem oft­ast er stuðst við, hag­vöxt og kaup­mátt, hafi tekið stakka­skipt­u­m. 

­Sögu­lega má rekja upp­haf þess­arar við­horfs­breyt­ingar í við­skiptum til átt­unda ára­tug­ar­ins þegar menn eins og hag­fræð­ing­ur­inn Milton Fried­man stigu fram á sviðið og boð­uðu það sem í dag er best þekkt sem brauð­mola­kenn­ing­in. Fried­man skrif­aði fræga grein í The New York Times árið 1970 þar sem hann sagði það sam­fé­lags­lega ábyrgt í við­skiptum að auka gróða. 

Hug­mynda­fræðin varð síðan ein­kenn­andi und­ir­staða stjórn­ar­tíðar Ron­ald Reagan í Banda­ríkj­unum og Marg­aret Thatcher í Bret­landi, tveggja áhrifa­mestu leik­end­anna í alþjóða­við­skiptum á níunda ára­tug síð­ustu ald­ar. Skila­boðin voru minna reglu­verk, frek­ari einka­væð­ing, minna rík­is­vald og meiri hagn­aður fyrir eig­endur fyr­ir­tækja. Hlut­haf­inn, þ.e. fjár­magns­eig­and­inn sem fjár­festi í fyr­ir­tækj­um, varð það eina sem skipti máli í rekstri fyr­ir­tækja. 

Þessi áhersla beið ákveðið skips­brot árið 2008, þegar ríki og seðla­bankar víða um heim þurftu að grípa fjár­mála­kerfi sem hafði farið langt fram úr sér. Kap­ít­al­ism­inn kall­aði á stór­tæk­ustu rík­is­af­skipti mann­kyns­sög­unn­ar. Þrátt fyrir það hefur efsta lagið í heim­inum bara orðið rík­ari síð­ast­liðin ára­tug. Í fyrra var staðan þannig, sam­kvæmt árlegri skýrslu Oxfam, að 26 rík­ustu ein­stak­ling­arnir í heim­inum áttu jafn mikið af auði og sá helm­ingur heims­byggð­ar­inn­ar, alls 3,8 millj­arðar manna, sem áttu minnst. Á sama tíma hafa kröfur um aukna sam­fé­lags­lega með­vit­und fyr­ir­tækja, sér­stak­lega gagn­vart umhverf­inu, stór­auk­ist. Vegna þessa hefur þrýst­ing­ur­inn á breyttar áherslur stig­magn­ast ár frá ári. 

Í ágúst 2019 sendu banda­rísku sam­tökin US Business Round­ta­ble, sem sam­an­standa af for­stjórum allra stærstu fyr­ir­tækja Banda­ríkj­anna, frá sér yfir­lýs­ingu. Í henni kom fram að fyrri stefna sam­tak­anna, um að hags­munir hlut­hafa ættu einir að stýra rekstri fyr­ir­tækja, gæti ekki lengur átt við. Það þyrfti að telja til fleiri þætti eins og starfs­fólk, nær­sam­fé­lag og nátt­úru.

Þessi stefnu­breyt­ing er í takti við fjár­fest­ing­ar­stefnu sem margir af stærstu fjár­fest­ing­ar­sjóðir heims hafa sett sér. Við blasir því að fyr­ir­tæki sem horfa ekki til ann­arra þátta en hagn­aðar munu eiga erf­ið­ara með að nálg­ast fjár­magn þegar þeir þurfa á slíku að halda til fjár­fest­ing­ar. 

Meira að segja Fin­ancial Times, for­ystu­blað kap­ít­al­ism­ans, boð­aði nýja stefnu (The New Agenda) í sept­em­ber síð­ast­liðnum þar sem blaðið tal­aði fyrir breyttri teg­und kap­ít­al­isma. Í yfir­lýs­ingu Lionel Bar­ber, rit­stjóra Fin­ancial Times, sagði að fyr­ir­tækja­lög­gjöf, skatta­stefna, fjöl­miðlaum­fjöllun og reglu­gerð­ar­setn­ingar væru allt svið sem þyrftu að breyt­ast með þeim hætti að sam­fé­lags­leg ábyrgð og umhverfið yrðu jafn rétthá hlut­höf­um. Það þurfi að leggja skila hagn­aði en með til­gangi. Fyr­ir­tæki þurfi að skilja að slík blanda muni þjóna þeirra eigin hags­munum en líka hags­munum við­skipta­vina og starfs­manna. 

Þessi grein er hluti af stærri umfjöllun sem birt­ist í Mann­lífi 1. nóv­em­ber 2019.