Á fimmtu­dags­kvöldið 13. des­em­ber greindi Kjarn­inn frá því að Torg, útgáfu­fé­lag Frétta­blaðs­ins, væri að kaupa DV og tengda miðla af Frjálsri fjöl­miðl­un. Útgáfu­fé­lögin stað­festu svo kaupin dag­inn eft­ir.

Síð­ar­nefnda félagið var stofnað haustið 2017 til að kaupa fjöl­miðla út úr Pressu­sam­stæðu Björns Inga Hrafns­son­ar, sem þá var komið að nið­ur­lotum eftir að hafa vaxið hratt með því að kaupa nán­ast alla miðla sem voru í aug­sýn með skuld­settum yfir­tök­um, án þess að nokkrar við­skipta­legar for­sendur væru fyrir upp­kaup­un­um. 

Pressu­sam­stæðan skuld­aði fyrir vikið mörg hund­ruð millj­ónir króna og hafði auk þess, árum sam­an, tekið há ólög­leg lán hjá hinu opin­bera og starfs­fólki sínu í óleyfi með því að skila ekki inn stað­greiðslu skatta, inn­heimtum virð­is­auka­skatti, líf­eyr­is­sjóðs­greiðsl­um, stétt­ar­fé­lags­greiðslum og jafn­vel með­lagi sem dregið hafði verið af starfs­mönn­um. 

Þegar Frjáls fjöl­miðlun birt­ist eins og ridd­ari á hvítum hesti greiddi félagið háa upp­hæð fyrir að kaupa út valda fjöl­miðla úr því sem síðar varð þrotabú Pressunn­ar. Fjár­mun­irnir voru not­aðir til greiða hluta þeirra opin­beru gjalda sem voru í van­skilum og þar með forða þáver­andi for­svars­mönnum Pressunnar frá því að lenda jafn­vel í fang­elsi. Sá sem reiddi fram fjár­mun­ina fyrir hönd Frjálsrar fjöl­miðl­unar var lög­mað­ur­inn Sig­urður G. Guð­jóns­son.

Í febr­úar 2019 greindi Kjarn­inn frá því að emb­ætti Toll­stjóra hefði fall­ist á að rift 143 milljón króna greiðslu úr Press­unni í rík­is­sjóð. Auk þess er deilt um riftun á 135 millj­ónum króna til við­bótar sem fór til rík­is­sjóðs fyrir dóm­stól­u­m. 

Á manna­máli þýðir þetta að þarna sé um fjár­muni að ræða sem ríkið átti með réttu, Pressan not­aði ólög­lega og nú er vafi um að muni skila sér aftur í rík­is­sjóð.

Botn­laust tap

Frjáls fjöl­miðlun hóf síðan starf­semi haustið 2017 og hélt áfram útgáfu á þeim miðlum sem félagið hafði keypt. Ekk­ert lá fyrir um hvaðan fjár­munir til þess höfðu kom­ið.

Skráður eig­andi að öllu hlutafé í Frjálsri fjöl­miðlun var félagið Dals­dalur ehf., í eigu Sig­urðar G. Guð­jóns­son­ar.

Á fyrstu 16 mán­uð­unum sem hin nýja fjöl­miðla­sam­steypa DV starfaði, frá sept­em­ber 2017 og út árið 2018, tap­aði hún 283,6 millj­ónum króna. Ekki liggur enn fyrir hversu mikið tapið verður á þessu ári en miðað við að sam­dráttur hefur orðið í aug­lýs­inga­sölu hjá flest­um, ef ekki öll­um, fjöl­miðlum í ár þá má búast við að það hafi verið umtals­vert. Raunar sagði skráður eig­andi Frjálsrar fjöl­miðl­un­ar, Sig­urður G., við RÚV fyrir rúmri viku að „rekst­ur­inn er mjög erf­ið­ur­[...]þetta er búið að vera rekið með tapi frá árinu 2017.“

Kjarn­inn hefur opin­berað að Frjáls fjöl­miðlun skuld­aði 610,2 millj­ónir króna í lok síð­asta árs. Skuld­irnar eru nær allar við eig­and­ann, Dals­dal og engin sér­stakur gjald­dagi er á þeirri skuld, sem ber heldur enga vext­i.  Eina eign þess félags er Frjáls fjöl­miðl­un. 

Í sam­tali við Stund­ina fyrir rúmu ári vildi Sig­urður ekki upp­lýsa um hver það væri sem hefði lánað Dals­dal mörg hund­ruð millj­ónir króna vaxta­laust. Sá huldu­maður fékk að leyn­ast. Engin opin­ber eft­ir­lits­stofnun hefur gert athuga­semd við það eða talið nauð­syn­legt að beita sér fyrir því að lán­veit­and­inn yrði opin­ber­að­ur. Ekki fjöl­miðla­nefnd, ekki rík­is­skatt­stjóri. Ekki sam­keppn­is­eft­ir­lit­ið. 

Eftir að fjöl­miðlar félags­ins voru seldir til Torgs þá getur við­kom­andi huldu­maður tryggt að það muni aldrei glitta í hann. Miðl­arnir voru eina eign Frjálsrar fjöl­miðl­un­ar. Nú verður hægt að setja félagið í þrot og afskrifa kröf­urn­ar. Málið dautt.

Felu­leikur bless­aður

Eina álykt­unin sem rök­rétt er að draga er að það megi fela raun­veru­leg yfir­ráð yfir fjöl­miðlum á Íslandi. Og fyrst það hefur ekki verið neinn áhugi innan stjórn­mála­stétt­ar­innar að laga þessa stöðu með laga­setn­ingu, þrátt fyrir að margoft hafi verið greint frá henni opin­ber­lega, þá verður að gefa sér það að slík leynd sé allt í lag­i. 

Sam­keppn­is­eft­ir­litið mun sam­þykkja sam­run­ann án athuga­semda þar sem að þeim rökum verður beitt að Frjáls fjöl­miðlun sé fyr­ir­tæki á fallandi fæti. Það þýðir að ef eng­inn kaupir félagið muni það fara í þrot. Og í ljósi þess að engar við­skipta­legar for­sendur hafa verið fyrir rekstr­inum verður fall­ist á það. 

Með þessu hefur íslenska ríkið lagt blessun sína yfir felu­leik og mark­aðs­bjög­un, sem hefur valdið öðrum fjöl­miðla­fyr­ir­tækjum sem reyna að reka sig heið­ar­lega, með gagn­sæjum hætti og með sjálf­bærni að leið­ar­ljósi miklum skaða. 

Sá skaði bæt­ist við allskyns við­bótar með­gjöf sem ríkið hef­ur, beint og óbeint, veitt völdum fjöl­miðla­fyr­ir­tækjum á síð­ast­liðnum rúma ára­tug, á kostnað hinna sem við þau keppa. Birt­ing­ar­mynd hennar er meðal ann­ars sú að valdir fjöl­miðlar hafa notið umfram stuðn­ings frá hinu opin­bera með því að rík­ið, stofn­an­ir, rík­is­fyr­ir­tæki og sveit­ar­fé­lög kaupa mikið magn af aug­lýs­ingum í þeim. Þar er sann­ar­lega ekki unnið eftir neinu heild­rænu skipu­lagi og við blasir að ákveðnir fjöl­miðlar hafa fengið mun meira í sinn hlut af því aug­lýs­ingafé en aðr­ir. Þar er um að ræða hund­ruð millj­óna króna á ári. 

Þá er rétt að nefna að Sorpa, fyr­ir­tæki í eigu sveit­ar­fé­laga á höf­uð­borg­ar­svæð­inu, hefur verið að bera tug­millj­óna króna kostnað árlega af því að urða dag­blöð og frí­póst. Sá kostn­aður fellur óbeint á skatt­greið­end­ur, eig­endur Sorpu, og má vel túlka sem nið­ur­greiðslu á starf­semi þeirra fjöl­miðla sem miðla sínu efni á pappír sem endar í rusla­tunnum lands­manna, í stað þess að miðla því staf­rænt og án þeirra kostn­að­ar­sömu, og óum­hverf­is­vænu, afleið­inga. 

En hæst ber auð­vitað 4,5 millj­arða króna afskriftir rík­is­bank­ans Íslands­banka á skuldum Árvak­urs, útgáfu­fé­lags Morg­un­blaðs­ins, og 3,7 millj­arða króna afskriftir líf­eyr­is­sjóða og rík­is­bank­ans Lands­bank­ans á skuldum gamla 365 þegar fjöl­miðlar þess, nú í eigu Sýnar og Torgs, voru seldir inn í nýtt félag en það gamla skilið eftir í þrot­i. 

Þá er ótalið að RÚV stund­aði sam­keppn­is­rekstur sinn, sem felur í sér sölu á aug­lýs­ingum og kost­un­um, ekki í sam­ræmi við lög vegna þess að hann var ekki hafður í dótt­ur­fé­lagi. Um kom­andi ára­mót á að bæta úr því þegar félagið RÚV sala tekur til starfa. Það verður til rík­is­fyr­ir­tæki sem selur aug­lýs­ingar sem birt­ast bara í öðru rík­is­fyr­ir­tæki. 

Vökvið sprota

Hluti þess­ara vær­inga hafa átt sér stað á sama tíma og frum­varp um stuðn­ing við einka­rekna fjöl­miðla hefur verið í mót­un, en um þrjú ár er síðan að veg­ferð þess hófst. Til­gangur frum­varps­ins er meðal ann­ars að bregð­ast við því að rek­star­for­sendur einka­rek­inna fjöl­miðla eru alltaf að verða erf­ið­ari og erf­ið­ari vegna breyttrar neyt­enda­hegð­un­ar, breyt­inga á miðlun efn­is, minni vilja til að greiða fyrir efni og veru­legs sam­dráttar í birtum aug­lýs­ing­um. 

Allt eru þetta alþjóð­legar áskor­an­ir. Á Íslandi bæt­ist líka við ofan­greind mark­aðs­bjög­un, sem ríkið ber ábyrgð á annað hvort með afskipta­leysi gagn­vart fyr­ir­tækjum sem reka sig ólög­lega, eða með því að greiða fjár­hags­lega götu val­inna fjöl­miðla fram yfir aðra án sýni­legra skýr­inga. Ofan á það kemur að sér­hags­muna­að­ilar hafa eytt síð­ast­liðnum ára­tug í að sanka undir sig stærstu einka­reknu fjöl­miðla lands­ins og skeyta litlu um að reka þá á við­skipta­legum for­send­um. Ríkt fólk er til­búið til að henda háum fjár­hæðum í að halda starf­semi á floti sem virð­ist ekki eiga sér neinn til­veru­grund­völl í núver­andi mynd. Á­stæður eign­ar­halds­ins eru aðr­ar.

Frum­varpið um stuðn­ing til einka­rek­inna fjöl­miðla, sem nú hefur verið útvatnað að kröfu hluta þing­manna Sjálf­stæð­is­flokks, miðar meðal ann­ars að því að litlir en mik­il­vægir fjár­munir fari til fjöl­miðla­fyr­ir­tækja sem eru í vexti. Þeirra sem eru ekki skuld­sett upp í rjáfur og eru að auka veltu sína ár frá ári. Að finna sér fót­festu í breyttum veru­leika. 

Þum­al­putta­reglan segir að það eigi að vökva slíka sprota. Það er gert með sam­bæri­legu end­ur­greiðslu­kerfi fyrir rann­sóknir og þró­un, kvik­mynda­gerð og vegna bóka­út­gáfu. Það skilar fjöl­breytt­ari fjöl­miðlaflóru, sterk­ari lýð­ræð­is­stoð­um, fleiri krónum aftur í rík­is­kass­ann í formi auk­inna skatt­greiðslna sam­hliða vexti og auð­vitað fleiri störfum fyrir metn­að­ar­fulla blaða­menn. 

En meg­in­þorri þeirra fjár­muna sem ríkið ætlar að útdeila í þessum til­gangi fer ekki til vaxta­fyr­ir­tækja, heldur í að nið­ur­greiða þegar orðið tap stærstu miðl­anna.

Vit­rænt væri að snúa þessu við.

Kjarn­inn er einn þeirra miðla sem myndi fá úthlutað stuðn­ings­greiðslum verði frum­varp mennta- og menn­ing­ar­mála­ráð­herra að lög­um. Að óbreyttu myndi um 2,5 pró­sent af heild­ar­greiðslu úr rík­is­sjóði vegna stuðn­ings­ins fara til Kjarn­ans. Meg­in­þorri hans færi til Árvak­urs, Torgs og Sýn­ar.