Ef þú sest í rík­is­stjórn í ein­hverju ríki og vilt draga úr heil­brigðri virkni lýð­ræð­is­ins, því sem fræð­ingar skil­greina sem frjáls­lynt lýð­ræði, þá er þrennt sem þú þarft að gera. Þú þarft að hafa óæski­leg afskipti af dóm­stól­um, fjöl­miðlum og rödd sér­hæfðra sér­fræð­inga.

Með því móti tekst þér að deyfa eðli­lega gagn­rýna umræðu, áhrif sér­fræð­inga og virkni stjórn­sýsl­unn­ar. Af því sem maður hefur séð til þró­unar mála t.d. í Ung­verja­landi og Banda­ríkj­un­um, þá hafa þeir sem hafa metnað í þessum efnum vitað þetta.

Frekar nýlega fór ég að finna fyrir stig­vax­andi óþoli gagn­vart málum sem virka á mig sem ögrun gagn­vart sjálf­stæði dóm­stóla, fjöl­miðla og stöðu sér­fræð­inga.

Nú er ég ekki að reyna að halda því fram að íslenskt sam­fé­lag stefni í sömu átt og Ung­verja­land eða Banda­rík­in, ólíkir hlutir ger­ast í ólíkum löndum og aðstæður hér eru aðrar en þar eða í ýmsum öðrum lönd­um, en að sama skapi eru óæski­leg afskipti af áður­nefndu í and­stöðu við heil­brigða lýð­ræðis­virkn­i.   

Mál sem lúta að þessu þrennu hafa ekk­ert að gera með hvort við skil­greinum okkur póli­tískt til vinstri eða hægri – eða eitt­hvað þar á milli. Þau lúta að prinsippum sem þurfa, sam­fé­lags­ins vegna, að vera æðri okk­ur, hvar sem við stöndum í póli­tík. Öðru­vísi getum við ekki verndað okkur fyrir sjálfum okkur og treyst því að hafa aðstöðu til að afla okkur nauð­syn­legra upp­lýs­inga og frelsi til að tjá okk­ur. Án skil­virkni þess­arar heilögu þrenn­ingar mega borg­ar­arnir sín of lít­ils gagn­vart ráð­andi valdi og valda­að­ilum innan sam­fé­lags­ins.

Í íslenskum stjórn­málum virð­ist of oft há stjórn­mála­mönnum að vera ekki nóg­sam­lega með­vit­aðir um valda­stöðu sína, svo þeir skynja ekki augna­blikið þegar þeir krossa lín­una á milli venju­legra átaka­mála í póli­tík og prinsipp­mála af þessum meiði. Slík mál eru þannig gerð að þau krefj­ast þess að við látum póli­tíska stund­ar­hags­muni víkja, svo lýð­ræðis­virknin fái hald­ist sem heil­brigð­ust.

Póli­tískur vilji ræður för

Svo ég nefni ein­hver mál sem hafa kveikt áður­nefnt óþol, þá má minn­ast á Lands­rétt­ar­mál­ið, sem á rætur sínar að rekja í aðra rík­is­stjórn en er eyrna­merkt Sig­ríði Á. And­er­sen, fyrrum ráð­herra í núver­andi rík­is­stjórn, og hvílir nú hjá Mann­rétt­inda­dóm­stólnum í Strass­borg.

Eins má nefna nýlegt mál Þor­valdar Gylfa­sonar hag­fræð­ings og afgreiðslu þess í fjár­mála­ráðu­neyt­inu, þar sem var hangið í mann­inum frekar en prinsipp­inu. Einnig má telja til mál sem varðar val mennta­mála­ráð­herra á Fram­sókn­ar­manni nokkrum til að gegna stöðu for­manns í fjöl­miðla­nefnd – nokkuð sem vegur bæði að fjöl­miðlum og stöðu sér­fræð­inga. Eins og kunn­ugt er fór mennta­mála­ráð­herra gegn til­lögu sér­fræð­inga í mennta­mála­ráðu­neyt­inu með því að skipa Einar Huga Bjarna­son for­mann fjöl­miðla­nefndar í nóv­em­ber. Mælt hafði verið með Hall­dóru Þor­steins­dótt­ur, lektor í lög­fræði við HR, en hún er einn helsti sér­fræð­ingur í fjöl­miðla­rétti í land­inu. Lilja valdi frekar mann sem, sam­kvæmt fjöl­miðl­um, hefur litla sem enga reynslu á svið­inu, en hefur setið í að minnsta kosti átta nefndum á vegum Fram­sókn­ar­flokks­ins. 

Nú síð­ast fór um mig vegna mis­skipt­ingar marg­um­ræddra styrkja til fjöl­miðla, á þann hátt að maður fær á til­finn­ing­una að ráða­menn vilji styrkja veru­lega Morg­un­blaðið og Frétta­blað­ið, fjöl­miðla sem eru fjár­magn­aðir af öfl­ugum hags­muna­að­ilum í sam­fé­lag­inu, en Morg­un­blaðið ber auk þess blæ af ákveðnum kjarna Sjálf­stæð­is­flokks­ins. Sam­keppn­is­eft­ir­litið hafði m.a. lagt fram að brýnt væri að styðja við fjöl­miðla með almannafé og hafa það að meg­in­mark­miði að styðja við fjöl­ræði og fjöl­breytni. Fjöl­breytnin er ekki meiri en svo að Árvak­ur, Sýn og Torg munu fá megnið af styrkj­un­um, 300 millj­ón­ir, en aðrir fjöl­miðlar geta sótt í 100 millj­óna afgang.

Aðrir fjöl­miðlar fá þannig miklu minna í hlut sinn og því má leiða líkum að því að útfærslan veiki sam­keppn­is­stöðu í rekstri fjöl­miðla almennt. Bæði Kjarn­inn og Stundin hafa á sér orð fyrir að kafa reglu­lega í flókin og erfið mál á gagn­rýn­inn hátt.  

Með þessu móti er aðstaða fjöl­miðla skekkt með opin­beru fé. Annað eins inn­grip – svo und­ar­lega hugsað – hefði sómt sér í hvaða komm­ún­ista­ríki sem er, gjörn­ing­ur­inn að setja opin­bert fé í sér þókn­an­lega miðla, þannig að það geti komið niður á síður þókn­an­legum fjöl­miðl­um.

Aðferða­fræðin er jú afsprengi póli­tísks vilja og afhjúpar um leið hver hann er.

Póli­tískur sveim­hugi

Á meðan á þessu stendur er stjórn­ar­ráðið undir flaggi VG, flaggið er þeirra, þrátt fyrir hefð fyrir ráð­herraræð­i. Þegar rík­is­stjórnin var í fæð­ingu rök­ræddi ég við ófáa því ég hafði trú á ein­hverju sem ég kall­aði sam­talspóli­tík, að eftir allt sem á undan var geng­ið, þá væri til­raun­ar­innar virði að fá vinstrið og hægrið saman í stjórn, því í sam­fé­lags­um­ræð­inu hafði skap­ast svo mikil pólarís­er­ing að kannski var kom­inn tími á vinna saman að hlut­un­um. Ég skrif­aði meira að segja pistil um þetta – sem fékk 16 læk. Margir sem ég tal­aði við sögðu að Sjálf­stæð­is­flokk­ur­inn yrði alltaf ráð­andi afl í slíkri stjórn, og þegar ég mót­mælti og sagði að sá flokkur vildi allra síst stjórn­ar­slit aftur svo VG myndi hafa tölu­verð völd, þá fliss­aði fólk að mér. 

Ég er þó ekki í VG, frekar en öðrum flokki. Í gegnum tíð­ina hef ég kosið ýmsa flokka; Bjarta fram­tíð, Pírata, Sam­fylk­ing­una, ein­hver tím­ann kaus ég langt til hægri í borg­ar­kosn­ingum í Kaup­manna­höfn, auk þess sem ég hef gælt við að kjósa Við­reisn. Og jú, ég hef einu sinni eða tvisvar kosið VG – af því að ég hef ára­tugum saman haft djúpa trú á Katrínu Jak­obs­dótt­ur; síðan ég var tutt­ugu og eitt­hvað og stofn­aði sauma­klúbb til að kynn­ast henni. Slíka trú að ég hef, á ská við hug­sýn mína, verið flokks­bundin um tíma í VG til að geta stutt hana í próf­kjöri. En það á ekki við mig að vera flokks­bund­in, ég get ekki bundið mig við flokkslínu í ólíkum málum lengur en í tvo daga.

Fjórum sinnum hef ég verið beðin um að vera á lista hjá jafn mörgum flokkum og allir sem báðu mig um það brenndu sig á því. Eitt sinn var ég á lista hjá einum flokki, kaus annan og var á stuðn­ings­lista fyrir fram­bjóð­anda þess þriðja. Ég er póli­tískur sveim­hugi! En ég trúi á fjöl­miðla. Og frjálsa, ögrandi umræðu – og þær ófyr­ir­sjá­an­legu lausnir sem hún fæðir af sér. Upp­lýs­ingu og það að ræða málin frá öllum hlið­um, án þess að ótt­ast það, því sam­tal dýpkar sýn okk­ar.

Mál Þor­valdar afhjúpar slæman kúltúr

Einmitt þess vegna ólgar eitt­hvað í mér eftir umræð­una um Þor­vald Gylfa­son, en í þeim stormi sá ég útsend­ingu frá Alþingi þar sem Katrín tjáði sig um það mál, svo snögg upp á lagið að ein­hver fliss­aði að hún hefði verið meiri Bjarni Ben en hann sjálf­ur.

Hún vitn­aði þá í reynslu sína af nor­rænu ráðu­neyta­starfi, sem mæli­kvarða, en nor­rænir við­mæl­endur í við­tölum hér­lendis hafa sýnt fram á að mála­vextir virð­ast stang­ast á við kúlt­úr­inn á hinum Norð­ur­lönd­un­um, í því sem snýr að virð­ingu fyrir vinnu­ferlum fræði­manna.

Ég hef sjálf búið árum saman á Norð­ur­lönd­unum og líka í Þýska­landi og því fylgst með fjöl­miðla­um­ræðu þar, ég hef jafn­framt gefið út bækur þar og því átt tölu­verð sam­skipti við fræða- og fjöl­miðla­fólk, jafnt sem útgef­end­ur; eins hef ég fengið smakk af nor­rænu sam­starfi – en eitt af því sem ég kynnt­ist fljótt, bæði þegar ég bjó í Dan­mörku og í Þýska­landi, var að prinsipp í verk­ferlum fjöl­miðla voru yfir­leitt strang­ari og skýr­ari en á Íslandi, og manni fannst að meiri virð­ing væri borin fyrir áliti sér­fræð­inga.

Í Þýska­landi hafði maður á til­finn­ing­unni að fólk hefði óvenju margt styrka með­vit­und um að prinsippin væru æðri okkur – til að vernda okkur frá okkur sjálf­um. Ein­hvern veg­inn fannst mann blasa við í máli Þor­valdar að það afhjúpaði ólíkan kúltúr hér á landi, í þessum efn­um. Kandídat í rit­stjóra­starf umrædds fræði­rits þurfti sam­kvæmt bók­inni að fá blessun ráðu­neyta land­anna, en þó lá í loft­inu að and­mæli hefðu tæp­ast borist úr hinum ráðu­neyt­un­um, nema við­kom­andi væri ekki tal­inn hæfur á fag­legum for­send­um, því fag­mönnum væri treyst til verks­ins.

Frelsið sjaldn­ast að finna hjá þeim sem hafa hæst um það 

Umræddur kúltúr sem hefur mikið að segja um hvernig við umgöng­umst grunn­stoðir eins og fjöl­miðla, sér­fræði­á­lit og dóm­stóla.

Í góðum kúltúr er hægt að segja jeg synes og rök­styðja það, reiðu­bú­inn að hafa rangt fyrir sér ef rök benda til ann­ars. Raunar hefði ég viljað sjá Katrínu og Bjarna Ben velta afstöðu sinni fyrir sér og um leið marg­slungn­ari hliðum máls­ins, þó ekki væri nema til að rök­styðja nið­ur­stöð­una betur og fjöl­breyttar – til að sýna fram á með­vit­und um mik­il­vægi álita­máls­ins í stað þess að pirr­ast. Þetta mál lýsir upp mik­il­vægar spurn­ingar sem má ekki gera lítið úr og er gott að velk­ist um í sam­fé­lags­um­ræð­unni, sama hvað ráða­mönnum kann að finn­ast um umræddan mann.

Það angrar mann hversu oft er skautað fram­hjá mik­il­vægum spurn­ing­um. Hér á landi er furðu algengt að fólk per­sónu­geri sig út frá skoð­unum sínum og lagi þær of oft að fyr­ir­fram gef­inni línu og félags­mengi, í stað þess að hugsa frjálst í hverju máli og spyrja sjálft sig ögrandi spurn­inga. Kannski er þetta allt spurn­ing um frelsi. Og frelsið er of sjaldan að finna hjá þeim sem hafa hæst um það.

Þessa dag­ana upp­lifi ég póli­tísk von­brigði. Þau bein­ast ekki bein­línis að flokki eða ein­staka fólki, frekar djúp­stæðri menn­ing­unni.

Það dýpkar von­brigðin að ég er nýbúin að skrifa við­tal við mann­rétt­inda­lög­fræð­ing um útlend­inga­frum­varp­ið, og þó að það mál sé í eðli sínu ólíkt áður­nefnd­um, þá féllust mér hendur við að lesa alvar­lega gagn­rýni sér­fræð­inga úr ólíkum áttum á frum­varpið – frum­varp sem ber merki þess að vera gert til að friða ofur íhalds­samt Mið­flokks­mengi Sjálf­stæð­is­flokks­ins. Allt í einu varð ég svo óþægi­lega viss um að fæstir myndu hlusta á sér­fræð­ing­ana, nema til að pirr­ast eða finna hjá­leiðir til að dempa gagn­rýn­ina.